سەرئێشەی نیوەیی (Migraine)

وەسف

• زانیارییە سەرەتاییەکان: - پێناسەی نەخۆشی: سەرئێشەی نیوەیی (Migraine) جۆرێکە لە سەرئێشەی توند کە دەتوانێت بۆ چەند کاتژمێرێک یان تەنانەت ڕۆژانێک بخایەنێت. زۆرجار لەگەڵ هەستیاری بەرامبەر ڕووناکی (Photophobia)، دەنگ (Phonophobia)، و هێڵنجدان (Nausea) و ڕشانەوە (Vomiting) دێت. - جۆری نەخۆشی: نەخۆشییەکی neurological یە. دەکرێت episodic بێت (واتە هەندێک جار ڕوودەدات) یان chronic بێت (واتە بەردەوام و زۆر ڕوودەدات). هەروەها دەکرێت لەگەڵ aura بێت (بینینی ڕووناکی سەیر یان کێشەی بینایی) یان بێ aura بێت. - بڵاوبوونەوەی نەخۆشی: سەرئێشەی نیوەیی یەکێکە لە باوترین نەخۆشییە neurological یەکان و کاریگەری لەسەر ملیۆنان کەس هەیە لە سەرانسەری جیهاندا. زیاتر لە ژناندا باوە. • تایبەتمەندییە پاتۆلۆژییەکان: - گۆڕانکارییەکانی جەستە: میکانیزمی تەواوی سەرئێشەی نیوەیی بە تەواوی ڕوون نییە، بەڵام وا بیر دەکرێتەوە کە پەیوەندی بە گۆڕانکاری لە چالاکیی مێشک و دەردانی ماددە کیمیاییەکان (Neurotransmitters) و هەروەها فراوانبوونی خوێنبەرەکانی مێشکەوە هەبێت. - کاریگەری لەسەر ئەندامەکان: سەرەکیترین کاریگەری لەسەر مێشکە، بەڵام دەتوانێت کاریگەری لەسەر چاوەکان (بینین)، گەدە (هێڵنجدان و ڕشانەوە)، و هەستەوەرەکانی تر هەبێت. - پرۆسەی نەخۆشی: پرۆسەکە دەکرێت بە چەند قۆناغێکدا تێپەڕێت، لەوانە قۆناغی پێش سەرئێشە (prodrome)، قۆناغی aura (ئەگەر هەبێت)، قۆناغی سەرئێشە، و قۆناغی پاش سەرئێشە (postdrome). • گرنگی کلینیکی: - ئاستی مەترسی: سەرئێشەی نیوەیی بە شێوەیەکی گشتی مەترسیدار نییە بۆ ژیان، بەڵام دەتوانێت کاریگەرییەکی زۆر خراپی لەسەر کوالێتی ژیان هەبێت. - کاریگەری لەسەر ژیان: دەتوانێت ببێتە هۆی لەدەستدانی ڕۆژانی کارکردن یان خوێندن، کێشە لە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان، و خەمۆکی و دڵەڕاوکێ. - پێداویستی چارەسەری: زۆر کەس پێویستیان بە چارەسەری دەرمانی هەیە بۆ کۆنتڕۆڵکردنی نیشانەکان و کەمکردنەوەی ژمارەی سەرئێشەکان. - ئەگەری چاکبوونەوە: سەرئێشەی نیوەیی چارەسەری بنبڕی نییە، بەڵام بە چارەسەری دروست دەتوانرێت کۆنتڕۆڵ بکرێت و نیشانەکان کەم بکرێنەوە. • تایبەتمەندییە تایبەتەکان: - نیشانە تایبەتەکان: سەرئێشەیەکی توند کە زۆرجار لە تەنیشتێکی سەردا دەبێت، هەستیاری بەرامبەر ڕووناکی و دەنگ، هێڵنجدان و ڕشانەوە، و کێشەی بینایی (ئەگەر aura هەبێت). - جیاوازی لە نەخۆشییە هاوشێوەکان: پێویستە لەگەڵ سەرئێشەی تری وەک tension headache و cluster headache جیا بکرێتەوە. - خاڵە گرنگەکان: گرنگە کەسەکە بزانێت چی دەبێتە هۆی سەرئێشەکەی (triggers) و هەوڵبدات خۆی لێیان بەدوور بگرێت. هەروەها گرنگە پزیشک بە شێوەیەکی دروست دەستنیشانی بکات و چارەسەری گونجاو دابنێت.

نیشانەکان

• * سەرئێشەیەکی توند کە زۆرجار لە تەنیشتێکی سەردا دەبێت.
• * هەستیاری بەرامبەر ڕووناکی (Photophobia).
• * هەستیاری بەرامبەر دەنگ (Phonophobia).
• * هێڵنجدان (Nausea) و ڕشانەوە (Vomiting).
• * کێشەی بینایی (Visual disturbances) وەک بینینی ڕووناکی سەیر یان هێڵ (Aura).
• * سەرگێژخواردن (Dizziness).
• * ماندوێتی (Fatigue).
• * ئازاری مل (Neck pain).
• * کێشە لە تەرکیزکردن (Difficulty concentrating).

هۆکارەکان

• * بۆماوەیی (Genetics): ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەتاندا سەرئێشەی نیوەیی هەبێت، ئەگەری تووشبوونی تۆش زیاترە.
• * گۆڕانکاری لە ئاستی ماددە کیمیاییەکانی مێشک (Neurotransmitters): بەتایبەتی serotonin.
• * هۆرمۆنەکان (Hormones): گۆڕانکاری لە ئاستی هۆرمۆنەکان لە ژناندا، وەک لە کاتی سووڕی مانگانە، دووگیانی، یان menopause دەتوانێت ببێتە هۆی سەرئێشەی نیوەیی.
• * هۆکارەکانی ژینگەیی (Environmental factors): وەک گۆڕانی کەشوهەوا، بۆنی بەهێز، ڕووناکی زۆر، یان دەنگی بەرز.
• @Risk Factors:
• * مێینە (Female gender): ژنان زیاتر لە پیاوان تووشی سەرئێشەی نیوەیی دەبن.
• * تەمەن (Age): سەرئێشەی نیوەیی زۆرجار لە تەمەنی هەرزەکاری یان سەرەتای گەنجیدا دەست پێدەکات.
• * مێژووی خێزانی (Family history): ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەتاندا سەرئێشەی نیوەیی هەبێت، ئەگەری تووشبوونی تۆش زیاترە.
• * هەندێک نەخۆشی (Certain medical conditions): وەک خەمۆکی، دڵەڕاوکێ، و epilepsy.

چارەسەرەکان

• * دەرمانی ئازارشکێن (Pain relievers): وەک ibuprofen, acetaminophen, و aspirin.
• * دەرمانی تایبەت بە سەرئێشەی نیوەیی (Migraine-specific medications): وەک triptans و ergotamines. ئەم دەرمانانە کاردەکەن بۆ تەسککردنەوەی خوێنبەرەکانی مێشک و کەمکردنەوەی ئازار.
• * دەرمانی دژە هێڵنجدان (Anti-nausea medications): بۆ کەمکردنەوەی هێڵنجدان و ڕشانەوە.
• * دەرمانی خۆپاراستن (Preventive medications): وەک beta-blockers, tricyclic antidepressants, و anti-seizure medications. ئەم دەرمانانە کاردەکەن بۆ کەمکردنەوەی ژمارەی سەرئێشەکان.
• * چارەسەری سروشتی (Alternative therapies): وەک acupuncture, biofeedback, و massage therapy.

پێشگری

• * خۆپاراستن لە هۆکارەکانی سەرئێشە (Avoiding triggers): هەوڵبدە بزانە چی دەبێتە هۆی سەرئێشەکەت و خۆتی لێ بەدوور بگرە.
• * ڕێکخستنی خەو (Regular sleep schedule): هەوڵبدە لە کاتێکی دیاریکراودا بخەویت و هەستیت.
• * وەرزشکردن (Exercise): وەرزشکردن بە شێوەیەکی ڕێک دەتوانێت یارمەتی کەمکردنەوەی ژمارەی سەرئێشەکان بدات.
• * کەمکردنەوەی سترێس (Stress reduction): فێربوونی ڕێگاکانی کەمکردنەوەی سترێس، وەک meditation و yoga.
• * دەرمان (Medications): هەندێک دەرمان هەن کە دەتوانرێن بۆ خۆپاراستن لە سەرئێشەی نیوەیی بەکاربهێنرێن، وەک beta
• blockers, tricyclic antidepressants, و anti
• seizure medications.

دۆزینەوە

* مێژووی نەخۆشی (Medical history): پزیشک پرسیار لەبارەی نیشانەکانت و مێژووی سەرئێشەکانت دەکات. * پشکنینی جەستەیی (Physical exam): پزیشک پشکنینی جەستەیی گشتی ئەنجام دەدات. * پشکنینی neurological (Neurological exam): پزیشک پشکنینی neurological ئەنجام دەدات بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هیچ کێشەیەکی تری neurological نییە. * پشکنینی وێنەیی (Imaging tests): لە هەندێک حاڵەتدا، پزیشک ڕەنگە پێویست بکات پشکنینی وێنەیی وەک MRI یان CT scan ئەنجام بدات بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هیچ کێشەیەکی تری مێشک نییە.

بەڕێوەبردن

* تۆمارکردنی سەرئێشەکان (Keeping a headache diary): تۆمارکردنی کات و توندی سەرئێشەکانت دەتوانێت یارمەتیت بدات بزانێت چی دەبێتە هۆی سەرئێشەکەت و چۆن کۆنتڕۆڵی بکەیت. * خۆپاراستن لە هۆکارەکانی سەرئێشە (Avoiding triggers): هەوڵبدە بزانە چی دەبێتە هۆی سەرئێشەکەت و خۆتی لێ بەدوور بگرە. * ڕێکخستنی خەو (Regular sleep schedule): هەوڵبدە لە کاتێکی دیاریکراودا بخەویت و هەستیت. * وەرزشکردن (Exercise): وەرزشکردن بە شێوەیەکی ڕێک دەتوانێت یارمەتی کەمکردنەوەی ژمارەی سەرئێشەکان بدات. * کەمکردنەوەی سترێس (Stress reduction): فێربوونی ڕێگاکانی کەمکردنەوەی سترێس، وەک meditation و yoga. * پەیوەندی بە پزیشکەوە (Follow-up with your doctor): گرنگە بەردەوام لەگەڵ پزیشکەکەت لە پەیوەندیدا بیت بۆ ئەوەی دڵنیابیت لەوەی کە چارەسەری دروست وەردەگریت و سەرئێشەکانت بە باشی کۆنتڕۆڵ دەکرێن.

هۆکاری مەترسی

• * مێینە (Female gender): ژنان زیاتر لە پیاوان تووشی سەرئێشەی نیوەیی دەبن.
• * تەمەن (Age): سەرئێشەی نیوەیی زۆرجار لە تەمەنی هەرزەکاری یان سەرەتای گەنجیدا دەست پێدەکات.
• * مێژووی خێزانی (Family history): ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەتاندا سەرئێشەی نیوەیی هەبێت، ئەگەری تووشبوونی تۆش زیاترە.
• * هەندێک نەخۆشی (Certain medical conditions): وەک خەمۆکی، دڵەڕاوکێ، و epilepsy.

ئالۆزەکان

• * سەرئێشەی نیوەیی بەردەوام (Chronic migraine): کاتێک سەرئێشەکان زیاتر لە ١٥ ڕۆژ لە مانگێکدا ڕوودەدەن.
• * Status migrainosus: سەرئێشەیەکی توند کە زیاتر لە ٧٢ کاتژمێر دەخایەنێت.
• * Migraine with aura and stroke: ئەگەرێکی دەگمەنە، بەڵام دەکرێت ببێتە هۆی جەڵتەی مێشک.
• * خەمۆکی و دڵەڕاوکێ (Depression and anxiety): سەرئێشەی نیوەیی دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی ئەگەری تووشبوون بە خەمۆکی و دڵەڕاوکێ.

بەش

تاگ