سیندرۆمی وۆلف-پارکینسۆن-وایت (Wolff-Parkinson-White Syndrome)
وەسف
سیندرۆمی وۆلف-پارکینسۆن-وایت (WPW) حاڵەتێکی دڵە کە تێیدا ڕێڕەوێکی کارەبایی زیادە لە نێوان ژوورەکانی سەرەوەی دڵ (گوێچکەڵەکان) و ژوورەکانی خوارەوەی دڵ (سکۆڵەکان) بوونی هەیە. ئەم ڕێڕەوە زیادەیە دەبێتە هۆی ئەوەی کە لێدانی دڵ زۆر بە خێرایی بێت، کە پێی دەوترێت تاکیکاردیای سوپراڤێنتریکولار (SVT). بە شێوەیەکی ئاسایی، ئیشارە کارەباییەکان لە ڕێگەی گرێی ئەڤی (AV node) تێدەپەڕن، کە وەک دەروازەیەک کاردەکات و خێرایی تێپەڕبوونی ئیشارەتەکان هێواش دەکاتەوە بۆ ئەوەی گوێچکەڵەکان بە تەواوی گرژ ببن پێش ئەوەی سکۆڵەکان گرژ ببن. لە WPW، ڕێڕەوە زیادەکە ئەم گرێیە دەبڕێت و ڕێگە بە ئیشارەتە کارەباییەکان دەدات بە خێراییەکی زیاتر تێپەڕن، ئەمەش دەبێتە هۆی لێدانی دڵ بە خێرایی. هۆکاری سەرەکی دروستبوونی ڕێڕەوە زیادەکە لە WPW بە تەواوی ڕوون نییە، بەڵام زۆرجار لە کاتی گەشەکردنی کۆرپەلەدا ڕوودەدات. لە کاتی گەشەکردنی ئاساییدا، هەموو ڕێڕەوە زیادەکان لە نێوان گوێچکەڵەکان و سکۆڵەکاندا نامێنن، بەڵام لە WPW، یەکێک یان زیاتر لەم ڕێڕەوانە دەمێننەوە. ئەم حاڵەتە دەتوانێت بۆماوەیی بێت، بەڵام زۆربەی حاڵەتەکان بە شێوەیەکی ڕێکەوت ڕوودەدەن. مەترسی تووشبوون بە WPW لە خێزانەکاندا زیاترە ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەدا تووشبووبێت بە حاڵەتێکی بۆماوەیی دڵ وەک کاردیۆمیۆپاتیای هایپەرترۆفیک. ئەگەرچی WPW دەتوانێت لە هەر تەمەنێکدا دەربکەوێت، بەڵام زۆرجار لە کاتی منداڵی یان هەرزەکاریدا دەستنیشان دەکرێت. مەزەندە دەکرێت کە نزیکەی ٠.١٪ بۆ ٠.٣٪ی دانیشتووان تووشی WPW بووبن، ئەمەش دەیکاتە یەکێک لە باوترین هۆکارەکانی تاکیکاردیای سوپراڤێنتریکولار. گرنگی ئەم حاڵەتە لەوەدایە کە دەتوانێت نیشانە مەترسیدارەکان دروست بکات، وەک سەرگێژخواردن، هەناسەتەنگی، و لەهۆشخۆچوون. لە هەندێک حاڵەتدا، ئەگەر لێدانی دڵ زۆر بە خێرایی بێت و چارەسەر نەکرێت، دەتوانێت ببێتە هۆی وەستانی دڵ و مردنی لەناکاو. بۆیە، دەستنیشانکردنی زوو و چارەسەرکردنی گونجاو زۆر گرنگە بۆ ئەوەی مەترسی ئاڵۆزییەکان کەم بکرێتەوە و کوالێتی ژیانی ئەو کەسانەی کە تووشی WPW بوون باشتر بکرێت. پشکنینی بەردەوامی دڵ و ڕاوێژکردن بە پزیشکی پسپۆڕی دڵ دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دیاریکردنی باشترین ڕێگەی چارەسەر بۆ هەر کەسێک.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • لێدانی دڵ بە خێرایی (تاکیکاردی): هەستکردن بە لێدانی دڵ بە خێرایی، بەهێزی، یان ناڕێکی لە سنگدا.
- • سەرگێژخواردن: هەستکردن بە سووڕانەوە یان ئەوەی کە سەرت سووڕ دەخوات.
- • هەناسەتەنگی: قورسی لە هەناسەداندا یان هەستکردن بەوەی کە هەوا بە تەواوی ناچێتە سییەکانەوە.
- • ئازاری سنگ: هەستکردن بە فشار یان ناڕەحەتی لە سنگدا.
- • بورانەوە (لەهۆشخۆچوون): لەدەستدانی هۆشیاری بۆ ماوەیەکی کورت.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • ماندوێتی: هەستکردن بە ماندوێتی و بێهێزی بەردەوام.
- • دڵەکزێ: هەستکردن بە سووتانەوە لە سنگدا.
- • دڵتێکەڵهاتن: هەستکردن بەوەی کە ڕەنگە ڕشانەوەت بێت.
- • ترس و دڵەڕاوکێ: هەستکردن بە ترس و دڵەڕاوکێ بەبێ هۆکارێکی دیاریکراو.
- • ئارەقکردنەوە: ئارەقکردنەوەی زۆر بەبێ هۆکارێکی دیاریکراو.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • بوونی ڕێڕەوی زیادەی کارەبایی: ئەم ڕێڕەوە زیادەیە ڕێگە بە ئیشارەتە کارەباییەکان دەدات بە خێراییەکی زیاتر لە دڵدا بڵاوببنەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی لێدانی دڵ بە خێرایی.
- • گەشەکردنی کۆرپەلە: لە کاتی گەشەکردنی کۆرپەلەدا، هەندێک ڕێڕەوی زیادە لە نێوان ژوورەکانی دڵدا دروست دەبن. لە زۆربەی خەڵکیدا، ئەم ڕێڕەوانە نامێنن، بەڵام لە WPW دەمێننەوە.
- • بۆماوەیی: لە هەندێک حاڵەتدا، WPW دەتوانێت بۆماوەیی بێت و لە خێزانەکاندا بگوازرێتەوە. بەتایبەتی ئەگەر پەیوەندی هەبێت بە نەخۆشییەکانی تری دڵەوە کە بۆماوەیین.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • سترێس: سترێس دەتوانێت نیشانەکانی WPW خراپتر بکات.
- • کافایین: خواردنەوەی بڕێکی زۆر کافایین دەتوانێت لێدانی دڵ خێراتر بکات.
- • ئەلکحول: خواردنەوەی ئەلکحول دەتوانێت نیشانەکانی WPW زیاد بکات.
چارەسەرەکان
- چارەسەری سیندرۆمی وۆلف-پارکینسۆن-وایت (WPW) ئامانجیەتی کۆنتڕۆڵکردنی لێدانی دڵ بە خێرایی و ڕێگرتن لە ڕوودانی ئاڵۆزییەکان. ڕێگەی چارەسەرکردنەکە پشت دەبەستێت بە توندی نیشانەکان و مەترسی تووشبوون بە ئاڵۆزییەکان.
- بۆ ئەو کەسانەی کە نیشانەیان نییە، ڕەنگە هیچ چارەسەرێکی پێویست نەبێت، بەڵام چاودێریکردنی بەردەوام پێویستە. ئەگەر نیشانەکان دەستیان پێکرد، دەرمان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کۆنتڕۆڵکردنی لێدانی دڵ. دەرمانەکان بریتین لە بلۆکەرەکانی بێتا (beta-blockers)، بلۆکەرەکانی کەناڵی کالسیۆم (calcium channel blockers)، و دەرمانی دژە ئاڕیتمیا (antiarrhythmic drugs) وەک ئەمیۆدارۆن (amiodarone) و پرۆکاینامید (procainamide). ئەم دەرمانانە یارمەتیدەرن لە هێواشکردنەوەی ئیشارەتە کارەباییەکان لە دڵدا و ڕێگرتن لە لێدانی دڵ بە خێرایی. بەڵام، گرنگە ئاگاداربیت کە هەندێک لەم دەرمانانە دەتوانن کاریگەری لاوەکییان هەبێت و پێویستە بە وریاییەوە بەکاربهێنرێن.
- چارەسەری لابردن (ablation) ڕێگەیەکی کاریگەرترە بۆ چارەسەرکردنی WPW. لەم ڕێگەیەدا، وایەرێکی باریک لە ڕێگەی دەمارێکەوە دەچێتە ناو دڵەوە و وزەی ڕادیۆیی (radiofrequency energy) بەکاردێت بۆ لەناوبردنی ڕێڕەوە زیادەکەی کارەبایی. ئەم ڕێگەیە ڕێگە لە ئیشارەتە کارەباییەکان دەگرێت کە بە خێرایی بڵاوببنەوە و لێدانی دڵ بە شێوەیەکی ئاسایی ڕێکدەخات. ڕێژەی سەرکەوتنی لابردن زۆر بەرزە و زۆربەی ئەو کەسانەی کە ئەم چارەسەرە وەردەگرن، چیتر پێویستیان بە دەرمان نابێت.
- لە حاڵەتە فریاگوزارییەکاندا کە لێدانی دڵ زۆر بە خێراییە و مەترسی لەسەر ژیان هەیە، ڕەنگە پێویست بکات کاردیۆڤێرژن (cardioversion) ئەنجام بدرێت. لە کاردیۆڤێرژن، شۆکێکی کارەبایی بە دڵدا دەدرێت بۆ ئەوەی لێد
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • پشکنینی خێزانی: ئەگەر مێژووی خێزانیت هەیە بۆ WPW، پشکنینی دڵ ئەنجام بدە.
- • خۆپاراستن لە هۆکارە هاندەرەکان: خۆپاراستن لە سترێس، کافایین، و ئەلکحول.
- • ڕاوێژکردن بە پزیشک: ئەگەر نیشانەکانی WPWت هەبوو، دەستبەجێ سەردانی پزیشک بکە.
- • پشکنینی دڵ: ئەنجامدانی پشکنینی دڵ بە شێوەیەکی ڕێکخستوو، بەتایبەتی ئەگەر مەترسی تووشبوونت بە WPW هەبێت.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • پابەندبوون بە چارەسەر: وەرگرتنی دەرمانەکان بە شێوەیەکی ڕێک وەک ڕێنمایی دراوە.
- • چاودێریکردنی بەردەوام: سەردانی پزیشک بە شێوەیەکی ڕێکخستوو بۆ چاودێریکردنی دڵ.
- • گۆڕینی شێوازی ژیان: گۆڕینی شێوازی ژیان بۆ کەمکردنەوەی مەترسی ئاڵۆزییەکان.
- • فێربوونی ڕێگاکانی کۆنتڕۆڵکردنی لێدانی دڵ: فێربوونی ڕێگاکانی کۆنتڕۆڵکردنی لێدانی دڵ لە کاتی هێرشکردندا.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی سیندرۆمی وۆلف-پارکینسۆن-وایت (WPW) بە شێوەیەکی سەرەکی پشت دەبەستێت بە تۆمارکردنی چالاکییە کارەباییەکانی دڵ لە ڕێگەی پشکنینی کاردیۆگرافی (ECG). لە کاتی پشکنینی کلینیکی، پزیشک گوێ لە لێدانی دڵ دەگرێت بۆ دەنگە ناڕێکەکان و هەروەها پشکنینی فشاری خوێن و لێدانی دەمارەکان ئەنجام دەدات. بەڵام، ECG گرنگترین ئامرازە بۆ دەستنیشانکردنی WPW. لە ECG، پزیشک بەدوای نیشانەی تایبەت دەگەڕێت کە پێی دەوترێت شەپۆلی دەلتا (Delta wave). ئەم شەپۆلە نیشانەیەکە لەوەی کە ئیشارەتە کارەباییەکان لە ڕێگەی ڕێڕەوێکی زیادەوە بە خێرایی بڵاودەبنەوە. هەروەها، ECG دەتوانێت نیشان بدات کە ماوەی PR کورتە و QRS فراوانە، کە ئەوانیش نیشانەی WPWن. ئەگەر ECG ئاسایی بوو بەڵام گومان لە WPW هەبوو، پزیشک ڕەنگە هۆڵتەر مۆنیتەر (Holter monitor) پێشنیار بکات. هۆڵتەر مۆنیتەر ئامێرێکی بچووکە کە بۆ ماوەی ٢٤ بۆ ٤٨ کاتژمێر بە دڵەوە دەبەسترێت و بەردەوام چالاکییە کارەباییەکانی دڵ تۆمار دەکات. ئەمە یارمەتیدەر دەبێت لە دەستنیشانکردنی حاڵەتەکان کە تەنها لە کاتی لێدانی دڵ بە خێرایی نیشان دەدەن. لە هەندێک حاڵەتدا، پزیشک ڕەنگە پشکنینی فیزیۆلۆژی کارەبایی (Electrophysiology study - EPS) پێشنیار بکات. لەم پشکنینەدا، وایەرێکی باریک لە ڕێگەی دەمارێکەوە دەچێتە ناو دڵەوە بۆ ئەوەی ڕاستەوخۆ چالاکییە کارەباییەکانی دڵ تۆمار بکات و شوێنی ڕێڕەوە زیادەکە دیاری بکات. EPS زۆر وردترە لە ECG و هۆڵتەر مۆنیتەر و یارمەتیدەرە لە دیاریکردنی باشترین ڕێگەی چارەسەر، بەتایبەتی ئەگەر بڕیار بێت چارەسەری لابردن (ablation) ئەنجام بدرێت. هەروەها، پشکنینی خوێن ئەنجام دەدرێت بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هیچ کێشەیەکی تر نییە کە ببێتە هۆی نیشانەکان.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • بەڕێوەبردنی سترێس: فێربوونی ڕێگاکانی کەمکردنەوەی سترێس، وەک یوگا و مێدیتەیشن.
- • خۆپاراستن لە کافایین و ئەلکحول: کەمکردنەوە یان خۆپاراستن لە خواردنەوەی کافایین و ئەلکحول.
- • کێشی تەندروست: پاراستنی کێشێکی تەندروست بۆ کەمکردنەوەی فشار لەسەر دڵ.
- • وەرزشکردنی ڕێک: ئەنجامدانی وەرزشی ڕێک بە ڕاوێژ لەگەڵ پزیشک.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • مێژووی خێزانی: بوونی کەسێک لە خێزانەکەدا کە تووشی WPW بووبێت.
- • نەخۆشییەکانی دڵ: بوونی نەخۆشییەکانی تری دڵ، وەک کاردیۆمیۆپاتی.
- • تەمەن: WPW زۆرجار لە کاتی منداڵی یان هەرزەکاریدا دەستنیشان دەکرێت.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی WPW دەبن.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • تاکیکاردیای سوپراڤێنتریکولار (SVT): لێدانی دڵ بە خێرایی کە دەتوانێت ببێتە هۆی سەرگێژخواردن و بورانەوە.
- • فیبریلاسیۆنی گوێچکەڵەیی: لێدانی دڵ بە ناڕێکی کە دەتوانێت ببێتە هۆی جەڵتەی مێشک.
- • وەستانی دڵ: لە حاڵەتە دەگمەنەکاندا، WPW دەتوانێت ببێتە هۆی وەستانی دڵ و مردنی لەناکاو.
- • نزمبوونەوەی فشاری خوێن: بەهۆی لێدانی دڵ بە خێراییەوە، فشاری خوێن دادەبەزێت.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • کاردیۆمیۆپاتی: لێدانی دڵی بەردەوامی خێرا دەتوانێت ماسولکەکانی دڵ لاواز بکات.
- • جەڵتەی مێشک: فیبریلاسیۆنی گوێچکەڵەیی مەترسی جەڵتەی مێشک زیاد دەکات.
- • نەخۆشی گورچیلە: بەهۆی نزمبوونەوەی فشاری خوێنەوە، گورچیلەکان زیان دەبینن.
- • دڵشکاوی: لە حاڵەتە درێژخایەنەکاندا، دڵ ناتوانێت بە باشی خوێن پاڵ بنێت.