زیادەی کۆلێسترۆلی خێزانی (Familial Hypercholesterolemia)
وەسف
زیادەی کۆلێسترۆلی خێزانی (Familial Hypercholesterolemia) نەخۆشییەکی بۆماوەییە کە بەهۆی بەرزبوونەوەی نائاسایی کۆلێسترۆلی خوێنەوە دەناسرێت. ئەم نەخۆشییە بەهۆی گۆڕانکاری لە جینەکانەوە ڕوودەدات کە کاردەکەنە سەر ڕێژەی کۆلێسترۆلی خوێن. ئەم جینە گۆڕانکاریانە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی توانای لەناوبردنی کۆلێسترۆلی خوێن لە لایەن جەستەوە، کە ئەمەش دەبێتە هۆی کۆبوونەوەی کۆلێسترۆل لە خوێندا. زیادەی کۆلێسترۆلی خێزانی نەخۆشییەکی باوە، بەڵام زۆرجار نەدەبینرێت. لە نێوان ١ لە ٢٥٠ بۆ ١ لە ٥٠٠ کەسدا ڕوودەدات. ئەم نەخۆشییە گرنگە چونکە ئەگەری نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان زۆر زیاد دەکات، بەتایبەتی لە تەمەنی گەنجیدا. بەبێ چارەسەر، ئەم نەخۆشییە دەتوانێت ببێتە هۆی سکتەی دڵ یان نەخۆشییەکانی دڵ. زیادەی کۆلێسترۆلی خێزانی بە دوو جۆر دەناسرێت: هێتێرۆزیگۆت (heterozygous) و هۆمۆزیگۆت (homozygous). جۆری هێتێرۆزیگۆت زیاتر باوە و لە کەسێکدا ڕوودەدات کە یەک جین گۆڕانکاری لێبووە. جۆری هۆمۆزیگۆت زۆر دەگمەنە و لە کەسێکدا ڕوودەدات کە دوو جین گۆڕانکاری لێبووە. جۆری هۆمۆزیگۆت زۆر قورسترە و دەتوانێت لە منداڵیدا دەستپێبکات. ئەم نەخۆشییە پێویستی بە چارەسەری خێرا و درێژخایەن هەیە بۆ کەمکردنەوەی ئەگەری نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان. چارەسەرەکان بریتین لە دەرمان، گۆڕانکاری لە شێوازی ژیان، و لە هەندێک حاڵەتدا نەشتەرگەری.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • بەرزبوونەوەی کۆلێسترۆلی خوێن
- • کۆبوونەوەی چەوری لە پێستدا (xanthomas)
- • کۆبوونەوەی چەوری لە چاوەکاندا (corneal arcus)
- • هەستکردن بە ئازاری سینگ
- • بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • سکتەی دڵ
- • نەخۆشییەکانی دڵ
- • نەخۆشییەکانی خوێنبەرەکان
- • کێشەی گورچیلە
- • کێشەی جەستەیی لە ئەنجامی کۆبوونەوەی چەوری
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • گۆڕانکاری لە جینی LDLR کە کاردەکاتە سەر ڕێژەی کۆلێسترۆلی خوێن
- • گۆڕانکاری لە جینی APOB کە کاردەکاتە سەر پەیوەندی کۆلێسترۆل لەگەڵ خانەکان
- • گۆڕانکاری لە جینی PCSK9 کە کاردەکاتە سەر ڕێژەی کۆلێسترۆلی خوێن
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • خواردنی ناسەقامگیر
- • نەجوڵان و نەفامبوون
- • جەستەی قورس
- • مێژووی خێزانی نەخۆشییەکانی دڵ
چارەسەرەکان
- چارەسەری زیادەی کۆلێسترۆلی خێزانی بریتییە لە بەکارهێنانی دەرمانەکانی کەمکردنەوەی کۆلێسترۆل، وەکوو ستاتینەکان، ئیزیتیمایب، و دەرمانەکانی PCSK9. لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری بۆ کەمکردنەوەی کۆلێسترۆل دەکرێت. هەروەها گۆڕانکاری لە شێوازی ژیان، وەکوو خواردنی تەندروست و وەرزشی بەردەوام، گرنگە. لە هەندێک حاڵەتدا، چارەسەری جینی دەکرێت بۆ چارەسەری گۆڕانکارییە جینییەکان.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • خواردنی تەندروست
- • وەرزشی بەردەوام
- • کەمکردنەوەی کێشی جەستە
- • پشکنینی خێزانی بۆ نەخۆشی
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەکارهێنانی دەرمانەکانی کەمکردنەوەی کۆلێسترۆل
- • چاودێری بەردەوامی پزیشکی
- • خواردنی تەندروست
- • وەرزشی بەردەوام
دۆزینەوە
زیادەی کۆلێسترۆلی خێزانی بە پشکنینی خوێن و چاودێری مێژووی خێزانی دەناسرێت. پزیشکەکان ڕێژەی کۆلێسترۆلی خوێن دەپێون، بەتایبەتی LDL کۆلێسترۆل. هەروەها پشکنینی جینی دەکرێت بۆ دۆزینەوەی گۆڕانکارییە جینییەکان. پشکنینی ئەندامی دڵ و خوێنبەرەکان، وەکوو ئێکۆکاردیۆگرافی، دەکرێت بۆ چاودێری ئەگەری نەخۆشییەکانی دڵ.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی زیادەی کۆلێسترۆلی خێزانی پێویستی بە چاودێری بەردەوامی پزیشکی هەیە. پشکنینی خوێن بە شێوەیەکی بەردەوام دەکرێت بۆ چاودێری ڕێژەی کۆلێسترۆل. گۆڕانکاری لە شێوازی ژیان، وەکوو خواردنی تەندروست و وەرزشی بەردەوام، گرنگە. هەروەها پەیوەندی بە پزیشکەوە بۆ چاودێری ئەگەری نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • خواردنی چەوری زۆر
- • نەجوڵان و نەفامبوون
- • جەستەی قورس
- • جگەرەکێشان
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • مێژووی خێزانی نەخۆشی
- • تەمەن (زیاتر لە تەمەنی ٤٠ ساڵیدا)
- • ڕەگەز (پیاوان زیاتر مەترسیدارن)
- • جینی گۆڕانکاری
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • ئازاری سینگ
- • هەستیاری لە ئەنجامی کۆبوونەوەی چەوری
- • کێشەی هەناسەدان
- • کێشەی گورچیلە
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • سکتەی دڵ
- • نەخۆشییەکانی دڵ
- • نەخۆشییەکانی خوێنبەرەکان
- • کێشەی گورچیلە