خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی (Subarachnoid Hemorrhage)
وەسف
خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی (Subarachnoid Hemorrhage - SAH) بریتییە لە خوێنبەربوون لە بۆشایی نێوان پەردەی عنکەبوتی (arachnoid membrane) و پەردەی نەرمی مێشک (pia mater)، کە ئەو دوو پەردەیە دەوری مێشک و نخاعی شوکی دەدەن. ئەم بۆشاییە پڕە لە شلەی مێشک (cerebrospinal fluid - CSF) و دەمارە گەورەکان کە خوێن دەگەیەنن بە مێشک. خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی حاڵەتێکی فریاکەوتنی پزیشکییە و دەبێت بە زووترین کات چارەسەر بکرێت، چونکە دەتوانێت ببێتە هۆی زیانی هەمیشەیی مێشک یان مردن. زۆربەی جار، خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی بەهۆی تەقینی ئانوریسم (aneurysm) ڕوودەدات، کە بریتییە لە بالۆنێک لە دیواری دەمارێکدا. کاتێک ئەم ئانوریسمە دەتەقێت، خوێن دەڕژێتە ناو بۆشایی ژێر عنکەبوتی. هۆکارەکانی تریش دەگرێتەوە برینداربوونی سەر، کێشەی دەمارەکان (وەک ناتەواوی دەماری)، و بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان. ڕێژەی ڕوودانی خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی نزیکەی 6 بۆ 8 کەسە لە هەر 100,000 کەسێکدا لە ساڵێکدا. مەترسییەکەی لەگەڵ زیادبوونی تەمەن زیاد دەکات، و لە ژناندا زیاترە وەک لە پیاوان. هەروەها، ئەو کەسانەی کە مێژووی خێزانیان هەیە بۆ ئانوریسم یان خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی، ئەگەری تووشبوونیان زیاترە. خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی گرنگە چونکە دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزیی مەترسیدار، لەوانە ڤازۆسپازم (vasospasm)، کە بریتییە لە گرژبوونی دەمارەکان و کەمبوونەوەی خوێن بۆ مێشک، هەروەها هایدرۆسێفالەس (hydrocephalus)، کە بریتییە لە کۆبوونەوەی شلەی مێشک لە مێشکدا. هەروەها، خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی دەتوانێت ببێتە هۆی زیانی هەمیشەیی مێشک، لەوانە کێشە لە بیرکردنەوە، قسەکردن، و جووڵە. بۆیە، دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی خێرای خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی زۆر گرنگە بۆ کەمکردنەوەی مەترسیی ئاڵۆزییەکان و باشترکردنی ئەنجامی نەخۆشەکە.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • سەرئێشەیەکی توند و لەناکاو (زۆرجار وەک "خراپترین سەرئێشە لە ژیاندا" وەسف دەکرێت)
- • ڕەقبوونی مل
- • دڵتێکەڵهاتن و ڕشانەوە
- • هەستیاری بەرامبەر ڕووناکی (فۆتۆفۆبیا)
- • تێکچوونی ئاستی هۆشیاری (وەک سەرلێشێواوی یان لەدەستدانی هۆش)
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • دەست لێ شێواوی
- • دوو بینین یان کێشە لە بینیندا
- • گرژبوون
- • لاوازی لە لایەکی جەستەدا
- • کۆما
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • تەقینی ئانوریسمی مێشک (Cerebral Aneurysm Rupture): ئەمە باوترین هۆکارە، کە تیایدا بالۆنێک لە دیواری دەمارێکدا دەتەقێت و دەبێتە هۆی خوێنبەربوون.
- • ناتەواوی دەماری (Arteriovenous Malformation - AVM): ئەمە پەیوەندییەکی نائاساییە لە نێوان دەمارەکان و خوێنبەرەکاندا لە مێشکدا، کە دەتوانێت ببێتە هۆی خوێنبەربوون.
- • برینداربوونی سەر (Head Trauma): برینداربوونی سەخت دەتوانێت ببێتە هۆی خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • بەرزە فشاری خوێن
- • جگەرەکێشان
- • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان (بەتایبەتی کۆکاین)
چارەسەرەکان
- چارەسەری خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی (SAH) ئامانجی ڕزگارکردنی ژیانی نەخۆش، ڕێگرتن لە خوێنبەربوونی دووبارە، کەمکردنەوەی ئاڵۆزییەکان، و باشترکردنی ئەنجامی درێژخایەنە. چارەسەرەکە بەپێی هۆکاری خوێنبەربوونەکە و دۆخی تەندروستی نەخۆشەکە دەگۆڕێت.
- یەکەم هەنگاو بریتییە لە سەقامگیرکردنی نەخۆش. ئەمە دەگرێتەوە دڵنیابوون لەوەی کە نەخۆش هەناسەدانێکی باشی هەیە، فشاری خوێنی کۆنتڕۆڵکراوە، و ئاستی ئۆکسجینی لە خوێندا بەرزە. لەوانەیە پێویست بکات نەخۆش بخەوێنرێت و بخرێتە سەر ئامێری هەناسەدان.
- بۆ ڕێگرتن لە خوێنبەربوونی دووبارە، دەبێت سەرچاوەی خوێنبەربوونەکە چارەسەر بکرێت. ئەگەر هۆکارەکە ئانوریسم بوو، ئەوا دوو ڕێگا هەیە بۆ چارەسەرکردنی:
- * **کلیپکردنی نەشتەرگەری (Surgical Clipping):** لەم ڕێگایەدا، نەشتەرگەر سەری نەخۆشەکە دەکاتەوە و کلیپێک دەخاتە سەر ملە ئانوریسمەکە بۆ ئەوەی خوێن نەچێتە ناوی.
- * **کۆیلکردنی دەماری (Endovascular Coiling):** لەم ڕێگایەدا، بۆرییەکی باریک دەخرێتە ناو دەمارێکەوە لە ڕانەوە و دەگەیەنرێتە ئانوریسمەکە لە مێشکدا. پاشان، کۆمەڵێک وایەری بچووک (کۆیل) دەخرێنە ناو ئانوریسمەکە بۆ ئەوەی خوێنەکەی ببەستێت و ڕێگری بکات لە تەقینەوەی.
- هەڵبژاردنی ڕێگای چارەسەرەکە بەپێی شوێنی ئانوریسمەکە، قەبارەکەی، و دۆخی تەندروستی نەخۆشەکە دەگۆڕێت. هەندێک جار، کۆیلکردنی دەماری لە کلیپکردنی نەشتەرگەری باشترە چونکە کەمتر داگیرکارییە و ماوەی چاکبوونەوەی کورتترە.
- بۆ ڕێگرتن لە ڤازۆسپازم، دەرمانی نیمۆدیپین (nimodipine) بەکاردەهێنرێت. نیمۆدیپین بلۆککەری کەناڵی کالسیۆمە و یارمەتی دەدات دەمارەکانی مێشک فراوان ببن و خوێن بە باشی بگات بە مێشک. هەروەها، دەرمانی تر وەک فینیلێفرین (phenylephrine) دەتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ بەرزکردنەوەی فشاری خوێن و باشترکردنی خوێنبەرەو مێشک.
- ئەگەر نەخۆش تووشی هایدرۆسێفالەس بوو، لەوانەیە پێویست بکات بۆرییەک (ventriculostomy) بخرێتە ناو ژوورەکانی مێشکەوە بۆ ئەوەی شلەی زیادە دەربهێنرێت. هەندێک جار، پێویستە نەشتەرگەرییەک ئەنجام بدرێت بۆ چاندنی شانتێک (shunt) کە شلەکە لە مێشکەوە دەبات بۆ شوێنێکی تر لە
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان: جگەرەکێشان مەترسیی ئانوریسم و تەقینی زیاد دەکات.
- • کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن: فشاری خوێنی بەرز مەترسیی خوێنبەربوون زیاد دەکات.
- • خۆپاراستن لە بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان: بەتایبەتی کۆکاین، کە دەتوانێت ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن و خوێنبەربوون.
- • پشکنینی خێزانی: ئەگەر مێژووی خێزانیت هەیە بۆ ئانوریسم، لەوانەیە پێویست بکات پشکنین ئەنجام بدەیت بۆ دڵنیابوونەوە.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • چارەسەری خێرای ئانوریسم: ئەگەر ئانوریسمێک دۆزرایەوە پێش ئەوەی بتەقێت، دەبێت چارەسەر بکرێت بۆ ڕێگرتن لە خوێنبەربوون.
- • بەکارهێنانی دەرمانەکان بۆ ڕێگرتن لە ڤازۆسپازم: دەرمانی وەک نیمۆدیپین (nimodipine) دەتوانێت یارمەتی بدات لە ڕێگرتن لە ڤازۆسپازم دوای خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی.
- • چاودێریکردنی بەردەوام: چاودێریکردنی نەخۆش بەردەوام دوای خوێنبەربوون بۆ دۆزینەوە و چارەسەرکردنی ئاڵۆزییەکان.
- • سەردانی بەردەوامی پزیشکی: بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هیچ کێشەیەکی نوێ دروست نەبووە.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی (SAH) پڕۆسەیەکی خێرایە و پێویستە بە زووترین کات ئەنجام بدرێت بەهۆی مەترسییەکانی ئەم حاڵەتەوە. سەرەتا، پزیشک پشکنینی جەستەیی دەکات و پرسیار لە نەخۆش دەکات دەربارەی نیشانەکانی و مێژووی پزیشکی. بەڵام بەهۆی ئەوەی زۆربەی نەخۆشەکان لە هۆش خۆیاندا نامێنن، زۆرجار زانیارییەکان لە خێزانەکەیان وەردەگیرێت. پشکنینی دەماری (Neurological Examination) بەشێکی گرنگە لە دەستنیشانکردنەکەدا. پزیشک هەڵسەنگاندن بۆ ئاستی هۆشیاری نەخۆش، توانای جووڵە، هەستیاری، ڕەفتار، و کارکردنی دەمارەکانی مێشک دەکات. هەروەها، پشکنین بۆ ڕەقبوونی مل (nuchal rigidity) دەکرێت، کە نیشانەیەکە لە بوونی خوێن لە دەوری مێشک. پشکنینی تیشکی (Imaging) زۆر گرنگە بۆ پشتڕاستکردنەوەی دەستنیشانکردنەکە. (CT scan) ی مێشک (brain CT scan) بەبێ بەکارهێنانی ماددەی ڕەنگدار (non-contrast CT scan) هەنگاوی یەکەمە. ئەگەر خوێنڕێژییەکە تازە بێت، ئەوا لە (CT scan) ەکەدا بە ڕوونی دەردەکەوێت. بەڵام، ئەگەر چەند ڕۆژێک بەسەر خوێنبەربوونەکەدا تێپەڕبووبێت، لەوانەیە لە (CT scan) ەکەدا دەرنەکەوێت. ئەگەر (CT scan) ەکە نۆرمال بوو، بەڵام گومان لە بوونی خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی هەبوو، ئەوا پشکنینی شلەی مێشک (lumbar puncture - spinal tap) ئەنجام دەدرێت. لەم پشکنینەدا، سوزنێک دەخرێتە ناو کەناڵی دڕکەپەتک بۆ وەرگرتنی نموونەیەک لە شلەی مێشک. ئەگەر خوێن لە شلەکەدا هەبوو، ئەوا ئەگەری بوونی خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی هەیە. بۆ دڵنیابوونەوە، نموونەکە بۆ بوونی زەرداویی (xanthochromia) دەپشکنرێت، کە بریتییە لە ڕەنگێکی زەردباو لە شلەکەدا کە نیشانەیەکە لەوەی خوێن لە ماوەیەکی زۆرتردا لەوێ بووە. هەروەها، ئەگەر خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی پشتڕاستکرایەوە، پێویستە هۆکارەکەی بدۆزرێتەوە. بۆ ئەم مەبەستە، پشکنینی دەماری وێنەیی وەک (CT angiography - CTA) یان (MR angiography - MRA) ئەنجام دەدرێت بۆ دۆزینەوەی ئانوریسم یان ناتەواوی دەماری. هەندێک جار، ئەگەر (CTA) و (MRA) ئەنجامەکەیان ڕوون نەبوو، ئەوا (cerebral angiography) ئەنجام دەدرێت، کە پشکنینێکی داگیرکارییە و تیایدا بۆرییەکی باریک دەخرێتە ناو دەمارێکەوە و ماددەی ڕەنگدار دەدرێت بۆ ئەوەی دەمارەکانی مێشک بە ڕوونی ببینرێن.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • جگەرەکێشان: وازهێنان لە جگەرەکێشان مەترسییەکە کەم دەکاتەوە.
- • بەرزە فشاری خوێن: کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن مەترسییەکە کەم دەکاتەوە.
- • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان: وازهێنان لە بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان مەترسییەکە کەم دەکاتەوە.
- • قەڵەوی: دابەزاندنی کێش مەترسییەکە کەم دەکاتەوە.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسییەکە لەگەڵ زیادبوونی تەمەن زیاد دەکات.
- • ڕەگەز: لە ژناندا زیاترە وەک لە پیاوان.
- • مێژووی خێزانی: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەتدا تووشی ئانوریسم یان خوێنڕێژی ژێر عنکەبوتی بووبێت، ئەگەری تووشبوونی تۆ زیاترە.
- • نەخۆشییەکانی بۆماوەیی: هەندێک نەخۆشی بۆماوەیی وەک نەخۆشی گورچیلەی پۆلی کیسیتی (polycystic kidney disease) و نەخۆشی ئیلەر-دانلۆس (Ehlers-Danlos syndrome) مەترسییەکە زیاد دەکەن.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • ڤازۆسپازم (Vasospasm): گرژبوونی دەمارەکان کە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ مێشک.
- • هایدرۆسێفالەس (Hydrocephalus): کۆبوونەوەی شلەی مێشک لە مێشکدا.
- • خوێنبەربوونی دووبارە (Rebleeding): خوێنبەربوون لە هەمان شوێن دوای خوێنبەربوونی سەرەتایی.
- • گرژبوون (Seizures): بەهۆی تێکچوونی کارەبایی مێشکەوە.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • زیانی هەمیشەیی مێشک: دەتوانێت ببێتە هۆی کێشە لە بیرکردنەوە، قسەکردن، و جووڵە.
- • کێشەی بیرکردنەوە و یادەوەری: لەوانەیە کێشە لە فێربوون و بیرهێنانەوەدا هەبێت.
- • خەمۆکی و دڵەڕاوکێ: بەهۆی کاریگەرییەکانی خوێنڕێژییەکە لەسەر مێشک و ژیانی ڕۆژانە.
- • کێشەی جووڵە: لەوانەیە لاوازی یان هەماهەنگی نەمێنێت.