تەنگی دەریچەی میترال (Mitral Stenosis)
وەسف
تەنگی دەریچەی میترال (Mitral Stenosis) حاڵەتێکی پزیشکییە کە تێیدا دەریچەی میترالی دڵ تەسک دەبێتەوە. ئەم دەریچەیە دەکەوێتە نێوان گوێچکەڵەی چەپ و سکۆڵەی چەپی دڵەوە. ئەرکی سەرەکی بریتییە لە ڕێگەدان بە خوێن بۆ تێپەڕبوون لە گوێچکەڵەی چەپەوە بۆ سکۆڵەی چەپ و لە هەمان کاتدا ڕێگریکردن لە گەڕانەوەی خوێن بە ئاراستەی پێچەوانە. کاتێک ئەم دەریچەیە تەسک دەبێتەوە، کردنەوەی بە شێوەیەکی ئاسایی قورس دەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ڕێژەی ئەو خوێنەی کە دەچێتە ناو سکۆڵەی چەپەوە، کە ژووری سەرەکیی دڵە بۆ پەمپکردنی خوێن بۆ هەموو لەش. ئەم تەسکبوونەوەیە فشارێکی زیادە لەسەر گوێچکەڵەی چەپ دروست دەکات، چونکە پێویستە بە هێزێکی زیاتر کار بکات بۆ پاڵنانی خوێن بەناو دەریچە تەسکەکەدا. بە تێپەڕبوونی کات، ئەم فشارە دەبێتە هۆی گەورەبوونی گوێچکەڵەی چەپ و هەروەها بەرزبوونەوەی فشاری خوێن لەو خوێنبەرانەی کە خوێن لە سییەکانەوە دەهێنن بۆ دڵ (خوێنبەرەکانی سییەکان). ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی کۆبوونەوەی شلە لە سییەکاندا و نیشانەکانی وەک هەناسەبڕکێی لێبکەوێتەوە. تەنگی دەریچەی میترال زۆربەی کات بەهۆی "تای ڕۆماتیزمی"یەوە ڕوودەدات، کە ئاڵۆزییەکی هەوکردنی گەرووە بە بەکتریای سترێپتۆکۆکەس و لە منداڵیدا تووشی کەسەکان دەبێت. هەرچەندە ئەم نەخۆشییە لە وڵاتە پێشکەوتووەکاندا بەهۆی بەکارهێنانی دژە بەکتریاکانەوە کەم بووەتەوە، بەڵام هێشتا لە زۆرێک لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوودا کێشەیەکی تەندروستیی باوە. نەخۆشییەکە بە شێوەیەکی هێواش پەرە دەسێنێت و لەوانەیە چەندین دەیە بخایەنێت تا نیشانەکانی دەردەکەون. زۆرجار نیشانەکان لە تەمەنی ٣٠ بۆ ٥٠ ساڵیدا دەست پێدەکەن. گرنگیی دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی ئەم حاڵەتە لەوەدایە کە ئەگەر پشتگوێ بخرێت، دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزیی مەترسیدار وەک سستی دڵ، بەرزیی فشاری خوێنی سییەکان، سستی و لەرزینی گوێچکەڵەی دڵ (Atrial Fibrillation)، و دروستبوونی کڵۆی خوێن کە لەوانەیە ببێتە هۆی جەڵتەی مێشک. بۆیە، تێگەیشتن لە سروشتی ئەم نەخۆشییە و هۆکار و نیشانەکانی زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان و باشترکردنی کوالێتی ژیانی نەخۆشەکان. چارەسەرەکان لە دەرمانەوە دەست پێدەکەن تا دەگاتە نەشتەرگەریی گۆڕینی دەریچەکە، کە بەپێی توندیی حاڵەتەکە و باری تەندروستیی گشتیی نەخۆشەکە دیاری دەکرێت.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • هەناسەبڕکێ، بەتایبەت لە کاتی ئەنجامدانی چالاکیی جەستەیی یان لە کاتی پاڵکەوتندا (Dyspnea).
- • ماندوێتی و بێهێزییەکی نائاسایی.
- • دڵەکوتێ (هەستکردن بە لێدانی خێرا، ناڕێک، یان بەهێزی دڵ).
- • گێژبوون یان هەندێک جار لەهۆشچوون، بەتایبەت لە کاتی هەوڵداندا.
- • ئازار یان ناڕەحەتی لە سنگدا.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • ئاوسانی قاچ و قولەپێ (Edema).
- • کۆکەی بەردەوام، کە لەوانەیە بەڵغەمی خوێناوی لەگەڵدا بێت (Hemoptysis).
- • گیرانی دەنگ (Hoarseness)، بەهۆی فشاری گوێچکەڵە گەورەبووەکەی دڵ لەسەر دەمارێک.
- • تووشبوونی دووبارە بە هەوکردنی کۆئەندامی هەناسە، وەک هەوکردنی بۆرییەکانی هەوا (Bronchitis).
- • سووربوونەوەی ڕوومەتەکان بە شێوەیەکی تایبەت کە پێی دەوترێت (Mitral facies).
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • تای ڕۆماتیزمی (Rheumatic Fever): ئەمە باوترین و سەرەکیترین هۆکارە لەسەر ئاستی جیهان. تای ڕۆماتیزمی کاردانەوەیەکی هەوکردنی سیستمی بەرگریی لەشە بەرامبەر بە هەوکردنی گەروو بە بەکتریای سترێپتۆکۆکەس کە بە باشی چارەسەر نەکراوە. ئەم کاردانەوەیە دەتوانێت زیان بە شانەکانی دڵ بگەیەنێت، بەتایبەتی دەریچەکان. بە تێپەڕبوونی چەندین ساڵ، ئەم زیانە دەبێتە هۆی ئەستووربوون، ڕەقبوون و پێکەوەنووسانی پەڕەکانی دەریچەی میترال، کە لە ئەنجامدا دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی.
- • کلسبوونی دەریچە (Valve Calcification): لەگەڵ چوونە تەمەنەوە، کانزای کالسیۆم لەوانەیە لەسەر پەڕەکانی دەریچەکە کۆببێتەوە. ئەم کلسبوونە دەبێتە هۆی ڕەقبوونی دەریچەکە و کەمکردنەوەی جووڵەی، کە دواجار دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی. ئەمە زیاتر لە کەسانی بەساڵاچوودا باوە.
- • تەنگی زگماکیی دەریچەی میترال (Congenital Mitral Stenosis): حاڵەتێکی دەگمەنە کە تێیدا منداڵ بە دەریچەیەکی میترالی تەسکەوە لەدایک دەبێت. ئەمە بەهۆی گەشەی نائاسایی دڵەوەیە لە قۆناغی کۆرپەلەییدا.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • چارەسەری تیشکی بۆ ناوچەی سنگ، بۆ نموونە بۆ شێرپەنجە.
- • هەندێک نەخۆشیی بەرگریی خۆکار، وەک نەخۆشیی گورگە سوورە (Lupus).
- • هەوکردنی جومگەی ڕۆماتیزمی (Rheumatoid Arthritis).
چارەسەرەکان
- چارەسەری تەنگی دەریچەی میترال پشت دەبەستێت بە توندیی نیشانەکان، ڕادەی تەسکبوونەوەی دەریچەکە، و بوونی ئاڵۆزییەکانی تر. ئامانجی چارەسەر کەمکردنەوەی نیشانەکان، ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان، و چاککردنەوەی دەریچە زیانپێگەیشتووەکەیە.
- **١. چارەسەر بە دەرمان:**
- دەرمانەکان ناتوانن دەریچە تەسکبووەکە چاک بکەنەوە، بەڵام یارمەتیدەرن لە کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان و کەمکردنەوەی بارگرانی لەسەر دڵ.
- • **دەرمانی میزپێکەر (Diuretics):** وەک Furosemide، یارمەتیی لەش دەدەن بۆ فڕێدانی شلە و خوێی زیادە، ئەمەش فشاری سەر سییەکان و هەناسەبڕکێ کەم دەکاتەوە.
- • **بێتا بلۆکەرەکان (Beta-blockers) یان قەفڵکەری کەناڵی کالسیۆم (Calcium channel blockers):** ئەم دەرمانانە لێدانی دڵ هێواش دەکەنەوە، ئەمەش کاتی زیاتر دەدات بە سکۆڵەی چەپ تا بە خوێن پڕ ببێتەوە.
- • **دژە مەیینەکان (Anticoagulants):** وەک Warfarin، بۆ ڕێگریکردن لە دروستبوونی کڵۆی خوێن بەکاردێن، بەتایبەتی ئەگەر نەخۆشەکە تووشی سستی و لەرزینی گوێچکەڵەی دڵ بووبێت.
- • **دژە بەکتریاکان (Antibiotics):** بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی تای ڕۆماتیزمی یان چارەسەرکردنی هەوکردنی ناوپۆشی دڵ.
- **٢. ڕێکارە پزیشکییەکان و نەشتەرگەری:**
- بۆ حاڵەتە توندەکان کە نیشانەیان هەیە، لەوانەیە پێویست بە دەستێوەردان بکرێت.
- • **فراوانکردنی دەریچە بە باڵۆن (Percutaneous Balloon Valvuloplasty - PMBV):** ڕێکارێکی کەم-ناوەکییە کە تێیدا قەستەرەیەک کە باڵۆنێکی لەسەرە، لە ڕێگەی خوێنبەرێکەوە دەگەیەنرێتە دەریچە تەسکەکە. پاشان باڵۆنەکە فوو دەکرێت بۆ فراوانکردنی دەریچەکە. ئەمە باشترین بژاردەیە بۆ ئەو نەخۆشانەی کە دەریچەکەیان زۆر کلسی نەبووە.
- • **نەشتەرگەریی چاککردنەوەی دەریچە (Surgical Commissurotomy):** پزیشکی نەشتەرگەر پەڕە پێکەوەنووساوەکانی دەریچەکە لە یەکتر جیا دەکاتەوە. ئەمە دەکرێت بە شێوازی نەشتەرگەریی دڵی کراوە ئەنجام بدرێت.
- • **نەشتەرگەریی گۆڕینی دەریچە (Mitral Valve Replacement):** ئەگەر دەریچەکە زۆر زیانی پێگەیشتبێت یان کلسی بووبێت و نەتوانرێت چاک بکرێتەوە، ئەوا بە دەریچەیەکی دەستکرد (میکانیکی ی
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • دەستنیشانکردنی خێرا و چارەسەری تەواوەتیی هەوکردنی گەروو بەهۆی بەکتریای سترێپتۆکۆکەسەوە بە بەکارهێنانی دژە بەکتریا (Antibiotics) وەک پەنسیلین.
- • پابەندبوون بە ڕێنماییەکانی پاکوخاوێنیی گشتی و تاکەکەسی بۆ کەمکردنەوەی ئەگەری تووشبوون بە هەوکردن.
- • باشترکردنی بارودۆخی ژیان و کەمکردنەوەی قەرەباڵغی بۆ ڕێگرتن لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە گوازراوەکان.
- • زیادکردنی هۆشیاریی تەندروستی لەناو کۆمەڵگادا دەربارەی مەترسییەکانی تای ڕۆماتیزمی و پەیوەندیی بە قورگ ئێشەوە.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بۆ ئەو کەسانەی پێشتر تووشی تای ڕۆماتیزمی بوون، پێویستە بۆ ماوەیەکی درێژ (زۆرجار تا تەمەنی گەنجی یان هەتاهەتایە) دژە بەکتریای خۆپارێزی (وەک دەرزی پەنسیلینی مانگانە) وەربگرن بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی.
- • سەردانی پزیشکی پسپۆڕی دڵ بە شێوەیەکی ڕێک و پشکنینی ئیکۆی دڵ بە شێوەیەکی خولی بۆ چاودێریکردنی دۆخی دەریچەکە.
- • گرنگیدان بە پاکوخاوێنیی دەم و ددان و وەرگرتنی دژە بەکتریا پێش ئەنجامدانی هەندێک کاری پزیشکیی ددان یان نەشتەرگەری بۆ خۆپاراستن لە هەوکردنی ناوپۆشی دڵ.
- • کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان و ئاڵۆزییەکان لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا لە ڕێگەی دەرمانەوە بۆ دواخستنی پێویستی بە نەشتەرگەری.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی تەنگی دەریچەی میترال بە چەند قۆناغێکدا تێدەپەڕێت، کە لە وەرگرتنی مێژووی نەخۆش و پشکنینی جەستەییەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە پشکنینی پێشکەوتووی وێنەگرتن. سەرەتا، پزیشک گوێ لە دەنگی دڵ دەگرێت بە بەکارهێنانی ستێسکۆپ (Auscultation). لە حاڵەتی تەنگی دەریچەی میترالدا، دەنگێکی تایبەت دەبیسترێت کە پێی دەوترێت "opening snap" (دەنگی کردنەوەی کتوپڕی دەریچەکە) و دواتر دەنگێکی نزم و درێژخایەن لە قۆناغی پشوودانی دڵدا (diastolic murmur). ئەم دەنگانە ئاماژەیەکی بەهێزن بۆ بوونی کێشە لە دەریچەکەدا. پشکنینی سەرەکی و زێڕین بۆ دەستنیشانکردنی ئەم حاڵەتە بریتییە لە "ئیکۆی دڵ" (Echocardiogram). ئەم پشکنینە شەپۆلی دەنگی بەکاردەهێنێت بۆ دروستکردنی وێنەیەکی جووڵاوی دڵ. لە ڕێگەی ئیکۆوە، پزیشک دەتوانێت پەڕە ئەستووربوو و تەسکبووەکانی دەریچەکە ببینێت، قەبارەی ژوورەکانی دڵ (بەتایبەت گەورەبوونی گوێچکەڵەی چەپ) بپێوێت، و فشاری خوێن لە نێوان گوێچکەڵە و سکۆڵەدا دیاری بکات بۆ زانینی ڕادەی توندیی تەسکبوونەوەکە. پشکنینەکانی تر بریتین لە: • **هێڵکاریی کارەبایی دڵ (ECG/EKG):** دەتوانێت نیشانەکانی گەورەبوونی گوێچکەڵەی چەپ (P mitrale) و ناڕێکیی لێدانی دڵ وەک سستی و لەرزینی گوێچکەڵەی دڵ (Atrial Fibrillation) نیشان بدات. • **تیشکی سنگی (Chest X-ray):** لەوانەیە گەورەبوونی گوێچکەڵەی چەپ و نیشانەکانی کۆبوونەوەی شلە لە سییەکاندا دەربخات. • **قەستەرەی دڵ (Cardiac Catheterization):** پشکنینێکی ناوەکییە کە تێیدا بۆرییەکی باریک لە ڕێگەی خوێنبەرێکەوە دەگەیەنرێتە دڵ. ئەم پشکنینە ڕاستەوخۆ فشاری ناو ژوورەکانی دڵ دەپێوێت و توندیی حاڵەتەکە پشتڕاست دەکاتەوە. زۆرجار پێش بڕیاردان لەسەر نەشتەرگەری ئەنجام دەدرێت.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • چارەسەرنەکردنی هەوکردنی گەروو بە بەکتریای سترێپتۆکۆکەس.
- • نەبوونی دەستڕاگەیشتن بە چاودێری تەندروستیی گونجاو بۆ چارەسەری خێرای هەوکردنەکان.
- • ژیان لە شوێنی قەرەباڵغ و ناتەندروست کە ئەگەری بڵاوبوونەوەی بەکتریا زیاد دەکات.
- • پشتگوێخستنی پاکوخاوێنیی دەم و ددان، کە ئەگەری هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (Endocarditis) زیاد دەکات.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • مێژووی تووشبوون بە تای ڕۆماتیزمی لە منداڵیدا.
- • تەمەن (کلسبوون لەگەڵ تەمەندا زیاد دەکات).
- • ڕەگەزی مێ (ئەم نەخۆشییە لە ژناندا دوو بۆ سێ هێندە باوترە وەک لە پیاوان).
- • بوونی کێشەی زگماکی لە دڵدا.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • سستی و لەرزینی گوێچکەڵەی دڵ (Atrial Fibrillation): ناڕێکیی لێدانی دڵ کە ئەگەری دروستبوونی کڵۆی خوێن زیاد دەکات.
- • کۆبوونەوەی شلە لە سییەکاندا (Pulmonary Edema): حاڵەتێکی کتوپڕە و پێویستی بە چارەسەری خێرا هەیە.
- • دروستبوونی کڵۆی خوێن و جەڵتەی مێشک (Stroke): بەهۆی وەستانی خوێن لە گوێچکەڵە گەورەبووەکەدا، کڵۆ دروست دەبێت و لەوانەیە بچێت بۆ مێشک.
- • هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (Infective Endocarditis): دەریچە زیانپێگەیشتووەکە زیاتر ئامادەیە بۆ تووشبوون بە هەوکردنی بەکتریایی.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • بەرزیی فشاری خوێنی سییەکان (Pulmonary Hypertension): فشارێکی بەردەوام و بەرز لە خوێنبەرەکانی سییەکاندا کە دەبێتە هۆی ماندووبوونی لای ڕاستی دڵ.
- • سستیی دڵ (Heart Failure): بە تێپەڕبوونی کات، دڵ توانای پەمپکردنی خوێنی بە شێوەیەکی کارا نامێنێت.
- • گەورەبوونی گوێچکەڵەی چەپی دڵ (Left Atrial Enlargement): کە مەترسیی ناڕێکیی لێدانی دڵ و کڵۆی خوێن زیاد دەکات.
- • کەمبوونەوەی تەمەنی چاوەڕوانکراو ئەگەر حاڵەتەکە بەبێ چارەسەر بمێنێتەوە.