تەنگی دەریچەی ئائورتا (Aortic Stenosis)

وەسف

تەنگی دەریچەی ئائورتا (Aortic Stenosis) حاڵەتێکی پزیشکیی دڵە کە تێیدا دەریچەی ئائورتا، کە دەکەوێتە نێوان سکۆڵەی چەپی دڵ و خوێنبەری سەرەکیی جەستە (ئائورتا)، تەسک دەبێتەوە. ئەرکی سەرەکیی ئەم دەریچەیە ڕێگەدانە بە پاڵنانی خوێنی پڕ لە ئۆکسجین لە دڵەوە بۆ هەموو بەشەکانی لەش و لە هەمان کاتدا ڕێگریکردنە لە گەڕانەوەی خوێنەکە بۆ ناو دڵ. کاتێک ئەم دەریچەیە تەسک دەبێتەوە، کردنەوەی بە تەواوی قورس دەبێت، ئەمەش وا دەکات دڵ ناچار بێت بە هێزێکی زۆر زیاتر کار بکات بۆ ئەوەی خوێن بەناو ئەم دەریچە تەسکەدا پاڵ بنێت. ئەم بارگرانییە زیادەیە لەسەر دڵ، بە تێپەڕبوونی کات، دەبێتە هۆی ئەستووربوونی ماسولکەی سکۆڵەی چەپی دڵ (Left Ventricular Hypertrophy). ئەم نەخۆشییە بە شێوەیەکی گشتی بە هێواشی و لە ماوەی چەندین ساڵدا پەرە دەسەنێت. لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا، لەوانەیە نەخۆش هەست بە هیچ نیشانەیەک نەکات. بەڵام لەگەڵ زیادبوونی ڕێژەی تەسکبوونەوەکە، دڵ وردە وردە توانای پاڵنانی خوێنی پێویستی نامێنێت بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی لەش، بەتایبەت لە کاتی چالاکیی جەستەییدا. تەنگی دەریچەی ئائورتا یەکێکە لە باوترین کێشەکانی دەریچەکانی دڵ لە وڵاتە پێشکەوتووەکاندا، بەتایبەتی لەنێو کەسانی بەساڵاچوودا. مەزەندە دەکرێت کە نزیکەی ٢-٧٪ی ئەو کەسانەی تەمەنیان لە سەرووی ٦٥ ساڵەوەیە تووشی ئەم حاڵەتە بوون. گرنگیی دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە ئەگەر حاڵەتەکە بگاتە ئاستی توند و نیشانەکانی دەرکەون، ئەوا مەترسییەکانی زۆر جددی دەبن. بەبێ چارەسەر، تێکڕای تەمەنی چاوەڕوانکراو بۆ نەخۆشانی نیشانەدار بە شێوەیەکی بەرچاو کەم دەکات. ئاڵۆزییە مەترسیدارەکانی وەک سستبوونی دڵ، لێدانی نائاسایی دڵ، و مردنی کتوپڕی دڵ زۆر باو دەبن. بۆیە، زانینی نیشانەکان و پشکنینی پزیشکیی بەردەوام، بەتایبەت بۆ کەسانی لە مەترسیدا، زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لەم ئاڵۆزییانە و دابینکردنی چارەسەری گونجاو لە کاتی خۆیدا، کە زۆرجار بریتییە لە گۆڕینی دەریچەکە. پەرەسەندنی نەخۆشییەکە بەندە بە هۆکارەکەیەوە. باوترین هۆکار بریتییە لە کلسکردنی دەریچەکە بەهۆی تەمەنەوە، کە تێیدا کانزای کالسیۆم لەسەر پەڕەکانی دەریچەکە دەنیشێت و وای لێدەکات ڕەق و ناکارا بێت. هۆکاری دیکەش هەن وەک کێشەی زگماکی (بۆ نموونە، دەریچەی دوو پەڕەیی لە جیاتی سێ پەڕەیی) یان تا و ڕۆماتیزم. بە هەر هۆکارێک بێت، دەرئەنجامەکەی یەکە: زیادبوونی بەرگری لەبەردەم ڕۆیشتنی خوێن و ماندووبوونی ماسولکەی دڵ، کە پێویستی بە دەستێوەردانی پزیشکی هەیە بۆ باشترکردنی کوالێتی ژیان و درێژکردنەوەی تەمەنی نەخۆش.

نیشانەکان

• نیشانە سەرەتاییەکان:
• • هەناسەبڕکێ یان هەستکردن بە کورتیی هەناسە، بەتایبەتی لە کاتی ئەنجامدانی چالاکیی جەستەییدا.
• • هەستکردن بە ماندوویەتی و بێهێزییەکی گشتی کە لەگەڵ ئاستی چالاکییەکەدا ناگونجێت.
• • سەرگێژخواردنی سووک، بەتایبەت لە کاتی خێرا هەستانەوە لە دانیشتن یان پاڵکەوتن.
• • هەستکردن بە لێدانی دڵی خێرا یان نائاسایی (Palpitations).
• • بوونی دەنگێکی زیادە لە دڵدا (Heart Murmur) کە تەنها لەلایەن پزیشکەوە بە بیستۆک (stethoscope) هەستی پێدەکرێت.
• نیشانە پێشکەوتووەکان:
• • ئازاری سنگ (ئەنجاینا)، هەستکردن بە پەستان یان قورسی لە سنگدا، کە لەوانەیە لە کاتی ماندووبووندا خراپتر بێت.
• • لەهۆشچوون یان نزیکبوونەوە لە لەهۆشچوون (Syncope)، بەتایبەتی لە کاتی وەرزشکردن یان هەوڵدانی جەستەییدا.
• • هەناسەبڕکێی توند، تەنانەت لە کاتی پشوودان یان پاڵکەوتندا.
• • ئاوسانی قاچەکان، قولەپێ، یان سک بەهۆی کۆبوونەوەی شلەمەنییەوە (Edema).
• • کێشە لە خەوتندا بەهۆی هەناسەتەنگییەوە، کە وا لە نەخۆش دەکات پێویستی بە چەند سەرینێک بێت بۆ بەرزکردنەوەی سەری.

هۆکارەکان

• هۆکارە سەرەکییەکان:
• • **کلسکردنی دەریچە بەهۆی تەمەنەوە (Calcific Degeneration):** ئەمە باوترین هۆکارە لە کەسانی سەروو ٦٥ ساڵ. بە تێپەڕبوونی کات، کانزای کالسیۆم لەسەر پەڕەکانی دەریچەی ئائورتا دەنیشێت. ئەم نیشتنە دەبێتە هۆی ڕەقبوون، ئەستووربوون و کەمبوونەوەی جووڵەی پەڕەکان، کە لە ئەنجامدا دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی دەریچەکە.
• • **کێشەی زگماکی لە دەریچەی دڵدا (Congenital Heart Defect):** هەندێک کەس بە شێوەیەکی زگماکی لە جیاتی سێ پەڕە (tricuspid)، دەریچەی ئائورتایان دوو پەڕەییە (bicuspid). ئەم دەریچە نائاساییە زیاتر بەرگەی فشاری خوێن ناگرێت و زووتر تووشی کلسکردن و تەسکبوونەوە دەبێت، زۆرجار لە تەمەنێکی گەنجتردا (٤٠ بۆ ٦٠ ساڵی).
• • **تا و ڕۆماتیزم (Rheumatic Fever):** ئەمە ئاڵۆزییەکی هەوکردنی قوڕگە بە بەکتریای سترێپتۆکۆکەس کە بە باشی چارەسەر نەکرابێت. تا و ڕۆماتیزم دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی برین (scar tissue) لەسەر دەریچەکانی دڵ، لەنێویاندا دەریچەی ئائورتا، کە دوای چەندین ساڵ دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی.
• هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
• • نەخۆشیی درێژخایەنی گورچیلە.
• • بەرزی ئاستی کۆلیسترۆڵ و چەورییەکانی خوێن.
• • بەرزی فشاری خوێن.

چارەسەرەکان

• چارەسەرکردنی تەنگی دەریچەی ئائورتا بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە توندیی حاڵەتەکە و بوونی نیشانەکان دەبەستێت. بۆ حاڵەتە سووک و مامناوەندەکان کە نیشانەیان نییە، چارەسەر بریتییە لە چاودێریکردنی ورد و بەردەوام لەلایەن پزیشکی پسپۆڕی دڵەوە. ئەمەش بە ئەنجامدانی ئیکۆی دڵ بە شێوەیەکی خولی (بۆ نموونە، ساڵانە) بۆ چاودێریکردنی پەرەسەندنی تەسکبوونەوەکە و کارایی دڵ.
• هیچ دەرمانێک نییە کە بتوانێت تەسکبوونەوەی دەریچەکە بوەستێنێت یان پێچەوانەی بکاتەوە. بەڵام، دەرمانەکان دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان و بەڕێوەبردنی ئاڵۆزییەکان. بۆ نموونە، دەرمانی میزپێکەر (diuretics) بۆ کەمکردنەوەی ئاوسان و هەناسەبڕکێ بەکاردێت، و دەرمانەکانی تر بۆ کۆنترۆڵکردنی بەرزی فشاری خوێن یان لێدانی نائاسایی دڵ بەکاردەهێنرێن.
• بۆ حاڵەتە توندەکان، بەتایبەتی کاتێک نیشانەکان دەردەکەون، چارەسەری بنەڕەتی بریتییە لە گۆڕینی دەریچەکە. دوو ڕێگەی سەرەکی بۆ ئەمە هەیە:
• 1. **نەشتەرگەریی گۆڕینی دەریچەی ئائورتا (Surgical Aortic Valve Replacement - SAVR):** ئەمە نەشتەرگەرییەکی دڵی کراوەیە کە تێیدا دەریچە تێکچووەکە لادەبرێت و دەریچەیەکی نوێی میکانیکی (کانزایی) یان بایۆلۆجی (لە شانەی ئاژەڵ دروستکراو) لە شوێنی دادەنرێت. دەریچەی میکانیکی تەمەنی درێژە بەڵام پێویستی بە بەکارهێنانی دەرمانی دژە-مەیین (خوێن ڕونکەرەوە) هەیە بۆ هەتاهەتایە. دەریچەی بایۆلۆجی ئەم پێویستییەی نییە بەڵام تەمەنی کورتترە و لەوانەیە دوای ١٠-١٥ ساڵ پێویستی بە گۆڕینەوە هەبێت.
• 2. **چاندنی دەریچەی ئائورتا لەڕێگەی قەستەرەوە (Transcatheter Aortic Valve Implantation/Replacement - TAVI/TAVR):** ئەمە ڕێگەیەکی نوێتر و کەمتر ناوەکییە. لە ڕێگەی بۆرییەکی باریکەوە (قەستەرە) کە لە خوێنبەری قاچەوە دەبرێتە ناوەوە، دەریچەیەکی نوێ دەگەیەنرێتە شوێنی دەریچە کۆنەکە و لەوێدا دەکرێتەوە. ئەم ڕێگەیە سەرەتا بۆ ئەو نەخۆشانە بەکاردەهات کە مەترسیی نەشتەرگەریی کراوەیان زۆر بوو، بەڵام ئێستا بۆ ژمارەیەکی زیاتری نەخۆشان بەکاردێت.
• لە هەندێک حاڵەتی دەگمەندا، لەوانەیە **فراوانکردنی دەریچە بە باڵۆن (Balloon Valvuloplasty)** وەک چارەسەرێکی کاتی بەکاربهێنرێت، بەڵام کاریگەرییەکەی درێژخایەن نییە.

پێشگری

• ڕێگرتنی سەرەتایی:
• • کۆنترۆڵکردنی فشاری خوێن لە ڕێگەی دەرمان و شێوازی ژیانی تەندروستەوە.
• • کۆنترۆڵکردنی ئاستی کۆلیسترۆڵ و چەوری خوێن لە ڕێگەی خۆراکی تەندروست و دەرمانەوە.
• • چارەسەری خێرا و گونجاوی هەوکردنی قوڕگ بە بەکتریای سترێپتۆکۆکەس بۆ ڕێگریکردن لە تووشبوون بە تا و ڕۆماتیزم.
• • پاراستنی کێشێکی تەندروست، وازهێنان لە جگەرەکێشان، و ئەنجامدانی وەرزشی بەردەوام.
• ڕێگرتنی لاوەکی:
• • چاودێری پزیشکیی بەردەوام و ئەنجامدانی پشکنینی ئیکۆی دڵ (Echocardiogram) بە شێوەیەکی خولی (ساڵانە یان دوو ساڵ جارێک) بۆ چاودێریکردنی حاڵەتەکە.
• • پاراستنی تەندروستیی دەم و ددان و وەرگرتنی دژە بەکتریا پێش هەندێک کاری پزیشکی (وەک کاری ددان) بۆ کەمکردنەوەی مەترسیی هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (Endocarditis).
• • خۆبەدوورگرتن لە چالاکیی جەستەیی زۆر قورس و تاقەتپڕوکێن کە لەوانەیە ببێتە هۆی دەرکەوتنی نیشانەکان.
• • بەڕێوەبردنی هەر نەخۆشییەکی تری دڵ کە هاوکات بوونی هەبێت، وەک نەخۆشیی خوێنبەرە کۆرۆنەرییەکان یان بەرزی فشاری خوێن.

دۆزینەوە

دەستنیشانکردنی تەنگی دەریچەی ئائورتا بە چەند هەنگاوێکدا تێدەپەڕێت، کە لە پشکنینی سەرەتاییەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە پشکنینی وێنەگریی پێشکەوتوو. یەکەم هەنگاو بریتییە لە وەرگرتنی مێژووی پزیشکیی نەخۆش و ئەنجامدانی پشکنینی جەستەیی. لە کاتی پشکنینی جەستەییدا، پزیشک بە بەکارهێنانی بیستۆک (stethoscope) گوێ لە لێدانەکانی دڵ دەگرێت. بوونی دەنگێکی زیادە و تایبەت کە پێی دەوترێت "systolic ejection murmur" یەکێکە لە گرنگترین نیشانە سەرەتاییەکان کە گومان لەسەر بوونی ئەم حاڵەتە دروست دەکات. دوای گومانکردن، پشکنینی سەرەکی و زێڕین بۆ دڵنیابوونەوە بریتییە لە **ئیکۆی دڵ (Echocardiogram)**. ئەم پشکنینە شەپۆلی دەنگی بەکاردەهێنێت بۆ دروستکردنی وێنەیەکی جووڵاوی دڵ. لە ڕێگەی ئیکۆوە، پزیشک دەتوانێت پەڕەکانی دەریچەکە ببینێت، ئەستووری و جووڵەیان هەڵبسەنگێنێت، و ڕادەی تەسکبوونەوەکە بە وردی دیاری بکات. هەروەها، ئیکۆ زانیاریی گرنگ دەدات لەسەر ئەستووریی ماسولکەی سکۆڵەی چەپ و کارایی دڵ لە پاڵنانی خوێندا (Ejection Fraction). پشکنینی دیکەی یارمەتیدەر بریتین لە: * **هێڵکاریی کارەبایی دڵ (ECG/EKG):** دەتوانێت نیشانەکانی ئەستووربوونی سکۆڵەی چەپ یان بوونی لێدانی نائاسایی دڵ دەربخات. * **تیشکی سنگی (Chest X-ray):** لەوانەیە گەورەبوونی قەبارەی دڵ یان نیشتنی کالسیۆم لەسەر دەریچەکە نیشان بدات. * **تاقیکردنەوەی ماندووبوون (Stress Test):** هەندێک جار بۆ ئەو نەخۆشانە ئەنجام دەدرێت کە نیشانەیان نییە، بۆ ئەوەی بزانرێت دڵیان چۆن وەڵامی فشار و ماندووبوون دەداتەوە و ئایا نیشانەکان لە کاتی وەرزشدا دەردەکەون. * **قەستەرەی دڵ (Cardiac Catheterization):** ئەمە پشکنینێکی ناوەکییە و کەمتر بەکاردێت، بەڵام لە هەندێک حاڵەتی تایبەتدا پێویستە، بەتایبەت کاتێک ئەنجامی ئیکۆ ڕوون نییە یان پێش نەشتەرگەری بۆ پشکنینی خوێنبەرە کۆرۆنەرییەکان. لەم پشکنینەدا، پەستانی ناو بەشەکانی دڵ و بەری دەریچەکە ڕاستەوخۆ دەپێورێت.

بەڕێوەبردن

بەڕێوەبردنی درێژخایەنی تەنگی دەریچەی ئائورتا بریتییە لە کۆمەڵێک ڕێکار کە ئامانج لێی پاراستنی تەندروستیی دڵ، دواخستنی پەرەسەندنی نەخۆشییەکە، و ئامادەکاری بۆ چارەسەری گونجاو لە کاتی پێویستدا. یەکێک لە گرنگترین بەشەکانی بەڕێوەبردن بریتییە لە **چاودێریی پزیشکیی بەردەوام**. نەخۆش پێویستە بە شێوەیەکی ڕێکخراو سەردانی پزیشکی پسپۆڕی دڵ بکات. ئەم سەردانانە یارمەتیدەرن بۆ هەڵسەنگاندنی هەر گۆڕانکارییەک لە نیشانەکاندا و ئەنجامدانی پشکنینی ئیکۆی دڵ بە شێوەیەکی خولی بۆ چاودێریکردنی ڕادەی تەسکبوونەوەکە و کارایی ماسولکەی دڵ. **گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا** ڕۆڵێکی گرنگی هەیە. پەیڕەوکردنی سیستەمێکی خۆراکیی تەندروست بۆ دڵ، کە کەم خوێ و کەم چەوریی تێربووی تێدابێت، یارمەتیدەرە لە کۆنترۆڵکردنی فشاری خوێن و کێش. وازهێنان لە جگەرەکێشان و کەمکردنەوەی خواردنەوەی کحول زۆر گرنگە. ئەنجامدانی وەرزشی مامناوەند و بەردەوام، دوای ڕاوێژکردن بە پزیشک، دەتوانێت تەندروستیی گشتیی دڵ و خوێنبەرەکان باشتر بکات. نەخۆش دەبێت زۆر ئاگاداری نیشانەکانی بێت. هەر دەرکەوتنێکی نوێ یان خراپبوونی نیشانەکانی وەک ئازاری سنگ، هەناسەبڕکێ، یان سەرگێژخواردن، پێویستە ڕاستەوخۆ بە پزیشک ڕابگەیەنرێت، چونکە ئەمە لەوانەیە ئاماژە بێت بۆ ئەوەی کاتی دەستێوەردانی چارەسەری (وەک گۆڕینی دەریچە) هاتووە. هەروەها، پاراستنی تەندروستیی دەم و ددان زۆر گرنگە بۆ کەمکردنەوەی مەترسیی تووشبوون بە هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (endocarditis).

هۆکاری مەترسی

• فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
• • بەرزی فشاری خوێن (Hypertension).
• • بەرزی ئاستی کۆلیسترۆڵ (Hyperlipidemia).
• • جگەرەکێشان.
• • قەڵەوی و نەخۆشیی شەکرە.
• فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
• • تەمەن (مەترسییەکە لەگەڵ بەساڵاچووندا زیاد دەکات).
• • ڕەگەزی نێر (پیاوان زیاتر لە مەترسیدان).
• • بوونی کێشەی زگماکی لە دەریچەی دڵدا (وەک دەریچەی دوو پەڕەیی).
• • مێژووی تووشبوون بە تا و ڕۆماتیزم.

ئالۆزەکان

• ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
• • ئازاری سنگ (Angina) بەهۆی کەمبوونەوەی گەیشتنی ئۆکسجین بە ماسولکەی دڵ.
• • لەهۆشچوون (Syncope) بەهۆی کەمبوونەوەی ڕۆیشتنی خوێن بۆ مێشک.
• • لێدانی نائاسایی دڵ (Arrhythmias) وەک (atrial fibrillation).
• • زیادبوونی مەترسیی دروستبوونی کڵۆی خوێن.
• ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
• • سستبوونی دڵ (Heart Failure)، کە دڵ توانای پاڵنانی خوێنی پێویستی نامێنێت.
• • فشاری بەرزی خوێنی سییەکان (Pulmonary Hypertension).
• • هەوکردنی ناوپۆشی دڵ و دەریچەکان (Infective Endocarditis).
• • مردنی کتوپڕی دڵ (Sudden Cardiac Death)، بەتایبەت لە نەخۆشانی نیشانەداردا کە چارەسەر وەرناگرن.

بەش

تاگ