تەنگبوونەوەی ئائورتا (Coarctation of Aorta)
وەسف
تەنگبوونەوەی ئائورتا (Coarctation of the Aorta) نەخۆشییەکی زگماکی دڵە، واتە کێشەیەکە لە پێکهاتەی دڵ و خوێنبەرە گەورەکاندا کە لە کاتی لەدایکبوونەوە بوونی هەیە. لەم حاڵەتەدا، شاخوێنبەری سەرەکی (ئائورتا)، کە گەورەترین خوێنبەری لەشە و خوێنی ئۆکسجیندار لە دڵەوە بۆ هەموو بەشەکانی لەش دەگوازێتەوە، لە بەشێکیدا تەسک دەبێتەوە. ئەم تەنگبوونەوەیە زۆربەی کات لە نزیک ئەو شوێنە ڕوودەدات کە خوێنبەری (ductus arteriosus) پێوەی دەبەسترێتەوە، کە ئەمەش ڕێڕەوێکی خوێنە لە ژیانی کۆرپەلەییدا و دوای لەدایکبوون دادەخرێت. ئەم تەنگبوونەوەیە وەک بەربەستێک کاردەکات و وادەکات سکۆڵەی چەپی دڵ (left ventricle) ناچار بێت بە هێزێکی زۆرتر کار بکات بۆ پاڵنانی خوێن بەناو بەشە تەسکەکەدا. لە ئەنجامدا، فشاری خوێن لە بەشی سەرەوەی لەش (دەستەکان، سەر و مێشک) زۆر بەرز دەبێتەوە، لە کاتێکدا فشاری خوێن و ڕۆیشتنی خوێن بۆ بەشی خوارەوەی لەش (سک، قاچەکان) زۆر کەم دەبێت. توندیی ئەم حاڵەتە جیاوازە؛ لە هەندێک کەسدا تەنگبوونەوەکە کەمە و بۆ ماوەیەکی درێژ هیچ نیشانەیەکی نییە، بەڵام لە هەندێکی تردا، بەتایبەتی لە منداڵانی ساوا، تەنگبوونەوەکە زۆر توندە و دەبێتە هۆی کێشەی مەترسیدار و پێویستی بە چارەسەری بەپەلە هەیە. تەنگبوونەوەی ئائورتا نزیکەی ٥-٨٪ی هەموو کێشە زگماکییەکانی دڵ پێکدەهێنێت و لە کوڕاندا دوو هێندەی کچان باوترە. زۆرجار ئەم حاڵەتە لەگەڵ کێشەی تری زگماکی دڵدا دەبینرێت، وەک دەرچەی ئائورتای دوو پەڕەیی (bicuspid aortic valve) کە تیایدا دەرچەی ئائورتا لەبری سێ پەڕە، دوو پەڕەی هەیە، یان کونی نێوان سکۆڵەکان (ventricular septal defect - VSD). گرنگیی دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە ئەگەر پشتگوێ بخرێت، دەبێتە هۆی ئاڵۆزیی مەترسیدار لە داهاتوودا. بەرزیی فشاری خوێنی درێژخایەن لە بەشی سەرەوەی لەش دەتوانێت ببێتە هۆی زیانگەیاندن بە خوێنبەرەکانی مێشک و دڵ، زیادبوونی ئەگەری جەڵتەی مێشک، فراوانبوون و دڕانی ئائورتا (aortic aneurysm and dissection)، سستبوونی دڵ، و نەخۆشیی خوێنبەرەکانی تاجەگوڵینە. بۆیە چارەسەرکردنی لە کاتی گونجاودا زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لەم ئاڵۆزییانە و دابینکردنی ژیانێکی تەندروست بۆ نەخۆشەکە.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • شەکەتی و خەمۆکی لە کاتی شیرخواردندا (لە منداڵی ساوادا)
- • هەناسەبڕکێی توند یان هەناسەدانی خێرا
- • عارەقکردنەوەی زۆر، بەتایبەتی لە کاتی شیرخواردن یان چالاکیدا
- • پێستی کاڵ، خۆڵەمێشی یان شینباو
- • قاچ و پێی سارد بە بەراورد لەگەڵ دەستەکان
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • بەرزی فشاری خوێن (hypertension)، بەتایبەتی لە دەستەکاندا
- • سەرئێشەی بەردەوام و بوورانەوە
- • خوێنبەربوونی لووت بەبێ هۆکارێکی دیار
- • ئازار و گرژبوونی قاچەکان لە کاتی وەرزشکردن یان ڕێکردندا (claudication)
- • لاوازی ماسولکەکان یان هەستکردن بە بێهێزی لە قاچەکاندا
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • هەڵەی گەشەکردنی کۆرپەلە: هۆکاری سەرەکی تەنگبوونەوەی ئائورتا نەزانراوە، بەڵام وا دادەنرێت کە کێشەیەکە لە کاتی گەشەکردنی ئائورتا لە ماوەی ژیانی کۆرپەلەییدا لە سکی دایکدا ڕوودەدات. ئەمە هەڵەیەکی پێکهاتەییە و پەیوەندی بە شێوازی ژیانی دایک و باوکەوە نییە.
- • بوونی کێشەی تری زگماکی دڵ: زۆرجار ئەم حاڵەتە لەگەڵ کێشەی تری دڵدا پێکەوە ڕوودەدەن. بۆ نموونە، بوونی دەرچەی ئائورتای دوو پەڕەیی (bicuspid aortic valve) بە شێوەیەکی بەرچاو ئەگەری تووشبوون بە تەنگبوونەوەی ئائورتا زیاد دەکات.
- • حاڵەتە بۆماوەییەکان (Genetic Syndromes): هەندێک حاڵەتی بۆماوەیی، بەتایبەتی "نیشانەی تێرنەر" (Turner syndrome) کە تەنها لە کچاندا ڕوودەدات، ئەگەری تووشبوون بەم نەخۆشییە زۆر زیاد دەکات. نزیکەی ١٥-٢٠٪ی کچانی تووشبوو بە نیشانەی تێرنەر، تەنگبوونەوەی ئائورتایان هەیە.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • دەرچەی ئائورتای دوو پەڕەیی (Bicuspid aortic valve)
- • کونی نێوان سکۆڵەکان (Ventricular septal defect - VSD)
- • تەسکبوونەوەی دەرچەی ئائورتا (Aortic stenosis)
چارەسەرەکان
- چارەسەرکردنی تەنگبوونەوەی ئائورتا بەندە بە تەمەنی نەخۆش، توندی تەنگبوونەوەکە، و بوونی نیشانەکان. ئامانجی سەرەکی چارەسەرکردن لابردنی بەربەستەکە و کردنەوەی ڕێڕەوی خوێنە بۆ ئاساییکردنەوەی فشاری خوێن و کەمکردنەوەی بارگرانی لەسەر دڵ.
- لە منداڵانی ساوا کە حاڵەتەکەیان توندە، چارەسەری بەپەلە پێویستە. سەرەتا دەرمانی "پرۆستاگلاندین E1" (Prostaglandin E1) لە ڕێگەی خوێنبەرەوە پێدەدرێت. ئەم دەرمانە یارمەتیدەرە بۆ هێشتنەوەی خوێنبەری (ductus arteriosus) بە کراوەیی، کە ڕێگە دەدات خوێن لە شاخوێنبەری سییەکانەوە بگاتە بەشی خوارەوەی لەش و ژیانی منداڵەکە ڕزگار دەکات تا کاتی نەشتەرگەری.
- شێوازە سەرەکییەکانی چارەسەر بریتین لە:
- ١. **نەشتەرگەری (Surgery):** ئەمە چارەسەری ستانداردە، بەتایبەتی بۆ منداڵانی ساوا و بچووک. چەندین تەکنیکی نەشتەرگەری هەیە:
- • **بڕین و پێکەوەلکاندنەوە (Resection with end-to-end anastomosis):** باوترین جۆری نەشتەرگەرییە، کە تیایدا بەشە تەسکبووەکەی ئائورتا دەبڕدرێت و دوو سەرە تەندروستەکەی پێکەوە دەدورێنەوە.
- • **فراوانکردن بە بەکارهێنانی خوێنبەری ژێر چەڵەمە (Subclavian flap aortoplasty):** خوێنبەری ژێر چەڵەمەی چەپ بەکاردەهێنرێت وەک پینەیەک بۆ فراوانکردنی بەشە تەسکەکە.
- • **دانانی گەیەنەر (Bypass graft):** لە حاڵەتی دەگمەندا، بۆرییەکی دەستکرد لە نێوان بەشی پێش و دوای تەنگبوونەوەکە دادەنرێت بۆ دروستکردنی ڕێڕەوێکی نوێ بۆ خوێن.
- ٢. **فراوانکردن بە باڵۆن و دانانی شەبەکە (Balloon Angioplasty and Stenting):** ئەم ڕێگایە زیاتر بۆ منداڵانی گەورەتر، هەرزەکاران، و گەنجان بەکاردێت، یان بۆ ئەو کەسانەی کە دوای نەشتەرگەری دووبارە تەنگبوونەوەیان بۆ دروست بووەتەوە. لە ڕێگەی خوێنبەرێکی قاچەوە، کەتەرێک (catheter) کە باڵۆنێکی لەسەرە دەگەیەنرێتە شوێنی تەنگبوونەوەکە. پاشان باڵۆنەکە فوو دەکرێت بۆ فراوانکردنی خوێنبەرەکە. زۆرجار تۆڕێکی کانزایی بچووک (stent) لە شوێنەکەدا دادەنرێت بۆ ئەوەی خوێنبەرەکە بە کراوەیی بمێنێتەوە.
- ٣. **دەرمان (Medications):** دەرمانەکان بە تەنها ناتوانن تەنگبوونەوەکە چارەسەر بکەن، بەڵام ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لە کۆنترۆڵکردنی فشاری خوێن پێش و دوای چارەسەری سەرەکی. دەرمانەکانی وەک "بێتا بلۆکەر" (Beta-blockers) و "ئەیس ئینهیبتەر" (ACE inhibitors) بەکاردێن بۆ دابەزاندنی فشاری خوێن و کەمکردنەوەی ئەرک لەسەر دڵ.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- (ڕێگریکردن لە دروستبوونی ئەم نەخۆشییە زگماکییە ئەستەمە، بەڵام دەکرێت هەندێک هەنگاو بگیرێتەبەر بۆ کەمکردنەوەی مەترسی گشتی)
- • چاودێری تەندروستی باش و بەردەوام لە کاتی دووگیانیدا
- • خۆدوورگرتن لە خواردنەوەی کحول و بەکارهێنانی ماددەی هۆشبەر لە کاتی دووگیانیدا
- • ڕاوێژی بۆماوەیی (genetic counseling) بۆ ئەو خێزانانەی کە مێژووی نەخۆشی زگماکی دڵیان هەیە
- • کۆنترۆڵکردنی نەخۆشییە درێژخایەنەکانی دایک وەک شەکرە پێش و لە کاتی دووگیانیدا
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- (ئەم خاڵانە بۆ ڕێگریکردنە لە ئاڵۆزییەکانی نەخۆشییەکە دوای دەستنیشانکردنی)
- • پشکنینی بەردەوام و خولیی لای پزیشکی پسپۆڕی دڵ
- • کۆنترۆڵکردنی وردی فشاری خوێن لە ڕێگەی دەرمان و شێوازی ژیانی تەندروستەوە
- • بەکارهێنانی دژە زیندەیی (antibiotics) پێش هەندێک کاری پزیشکی (وەک کاری ددان) بۆ خۆپاراستن لە هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (endocarditis)
- • پابەندبوون بە دەرمانەکان و ڕێنماییەکانی پزیشک بە وردی
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی تەنگبوونەوەی ئائورتا پشت بە کۆمەڵێک پشکنین و نیشانەی کلینیکی دەبەستێت. پڕۆسەکە بە گشتی بەم شێوەیە دەبێت: یەکەم، پشکنینی جەستەیی (Clinical Examination): پزیشک چەند نیشانەیەکی سەرەکی دەپشکنێت. گرنگترینیان جیاوازی فشاری خوێنە لە نێوان دەستەکان و قاچەکاندا. لەم حاڵەتەدا، فشاری خوێن لە دەستەکاندا (بەشی سەرەوەی لەش) زۆر بەرزترە لە قاچەکان (بەشی خوارەوەی لەش). هەروەها، پزیشک لێدانی παλس (pulse) لە خوێنبەری ڕاندا (femoral artery) لە بنەڕانی قاچدا دەپشکنێت، کە زۆرجار زۆر لاوازە یان هەستی پێناکرێت بە بەراورد بە παلسی دەستەکان. گوێگرتن لە دڵ بە ستێسکۆپ (stethoscope) لەوانەیە دەنگێکی زیادە (heart murmur) ئاشکرا بکات کە بەهۆی تێپەڕبوونی خوێن بەناو بەشە تەسکەکەدا دروست دەبێت. دووەم، پشکنینی وێنەگرتن (Imaging Tests): • **ئیکۆی دڵ (Echocardiogram):** ئەمە پشکنینی سەرەکی و گرنگترینە بۆ دەستنیشانکردن. بە بەکارهێنانی شەپۆلی دەنگی، وێنەیەکی جووڵاوی دڵ و ئائورتا دروست دەکات. پزیشک دەتوانێت شوێن و توندی تەنگبوونەوەکە ببینێت، ئەستووربوونی ماسولکەی دڵ (left ventricular hypertrophy) هەڵبسەنگێنێت، و بوونی هەر کێشەیەکی تری هاوەڵی دڵ دەستنیشان بکات. • **تیشکی ئێکس بۆ سنگ (Chest X-ray):** لەوانەیە نیشانەی تایبەت پیشان بدات وەک "نیشانەی ژمارە ٣" (3 sign) کە بریتییە لە شێوەی ئائورتا لە شوێنی تەنگبوونەوەکە، هەروەها لەوانەیە داخورانی پەراسوەکان (rib notching) پیشان بدات کە بەهۆی فراوانبوونی خوێنبەرە لاوەکییەکانەوە دروست دەبێت کە هەوڵدەدەن خوێن بە دەوری بەربەستەکەدا بگەیەننە بەشی خوارەوەی لەش. • **سی تی سکان (CT Scan) یان ئێم ئاڕ ئای (MRI):** ئەم پشکنینانە وێنەی زۆر ورد و سێ ڕەهەندی لە ئائورتا و خوێنبەرەکانی دەوروبەری دەدەن. زۆر بەسوودن بۆ دیاریکردنی وردی شوێن و درێژی تەنگبوونەوەکە و پلاندانان بۆ نەشتەرگەری یان چارەسەری تر. سێیەم، پشکنینی تر: • **هێڵکاری کارەبایی دڵ (ECG/EKG):** چالاکی کارەبایی دڵ تۆمار دەکات. لەوانەیە نیشانەکانی گەورەبوون و ئەستووربوونی سکۆڵەی چەپی دڵ پیشان بدات، کە لە ئەنجامی کارکردنی زیاد لە پێویستی دڵەوە دروست دەبێت.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی تەنگبوونەوەی ئائورتا زۆر گرنگە، تەنانەت دوای چارەسەرێکی سەرکەوتووش. ئەم نەخۆشانە پێویستیان بە چاودێری بەردەوامی پزیشکی هەیە بۆ هەموو ژیانیان لەلایەن پزیشکی پسپۆڕی دڵ (cardiologist) کە شارەزایی لە نەخۆشییە زگماکییەکانی دڵدا هەبێت. چاودێری درێژخایەن ئەم خاڵانە لەخۆدەگرێت: • **سەردانی بەردەوامی پزیشک:** نەخۆش پێویستە بە شێوەیەکی خولیی (بۆ نموونە ساڵانە) سەردانی پزیشکی دڵ بکات بۆ هەڵسەنگاندنی باری تەندروستی گشتی، فشاری خوێن، و کارکردنی دڵی. • **چاودێریکردنی فشاری خوێن:** کۆنترۆڵکردنی فشاری خوێن یەکێکە لە گرنگترین بەشەکانی بەڕێوەبردن. زۆرێک لە نەخۆشەکان تەنانەت دوای نەشتەرگەریش تووشی بەرزی فشاری خوێن دەبنەوە، بۆیە پێویستە بەردەوام فشاری خوێنیان بپێورێت و ئەگەر پێویست بوو دەرمانی بۆ بەکاربهێنن. • **پشکنینی وێنەگرتنی خولی:** نەخۆش پێویستی بە ئەنجامدانی ئیکۆی دڵ، MRI، یان CT scan هەیە بە شێوەیەکی خولیی بۆ دڵنیابوونەوە لەوەی کە دووبارە تەنگبوونەوە (re-coarctation) ڕووینەداوە و بۆ پشکنینی هەر ئاڵۆزییەکی تر وەک فراوانبوونی ئائورتا (aneurysm). • **گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا:** پەیڕەوکردنی شێوازێکی ژیانی تەندروست زۆر گرنگە. ئەمەش بریتییە لە خواردنی خۆراکی هاوسەنگ و کەم خوێ، ئەنجامدانی وەرزشی گونجاو (بە ڕاوێژی پزیشک)، پاراستنی کێشێکی تەندروست، و خۆدوورگرتن لە جگەرەکێشان. • **چاودێری تایبەت لە کاتی دووگیانیدا:** ئەو ئافرەتانەی کە ئەم حاڵەتەیان هەبووە و چارەسەریان وەرگرتووە، لە کاتی دووگیانیدا پێویستیان بە چاودێرییەکی ورد هەیە لەلایەن تیمێکی پزیشکی پسپۆڕەوە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- (تێبینی: چونکە ئەمە نەخۆشییەکی زگماکییە، فاکتەری گۆڕانپەزیر بۆ *ڕێگریکردن* لە دروستبوونی نییە، بەڵام ئەم خاڵانە بۆ *کۆنترۆڵکردنی* ئاڵۆزییەکانی دوای دەستنیشانکردن گرنگن)
- • کۆنترۆڵنەکردنی فشاری خوێن دوای چارەسەر
- • جگەرەکێشان، کە زیان بە خوێنبەرەکان دەگەیەنێت
- • قەڵەوی و کێشی زیادە
- • وەرزش نەکردن و شێوازی ژیانی ناتەندروست
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • ڕەگەزی نێر (لە کوڕاندا دوو هێندەی کچان باوترە)
- • بوونی حاڵەتی بۆماوەیی وەک نیشانەی تێرنەر (Turner syndrome)
- • مێژووی خێزانی لە بوونی کێشەی زگماکی دڵ
- • بوونی کێشەیەکی تری زگماکی لە پێکهاتەی دڵدا
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • سستبوونی توندی دڵ (Acute heart failure)، بەتایبەتی لە منداڵانی ساوادا
- • شۆک (Cardiogenic shock) بەهۆی نەگەیشتنی خوێنی پێویست بە لەش
- • کێشەی گورچیلەی کتوپڕ بەهۆی کەمی ڕۆیشتنی خوێن
- • بەرزی فشاری خوێنی زۆر مەترسیدار (Hypertensive crisis)
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • بەرزی فشاری خوێنی درێژخایەن (Chronic hypertension) تەنانەت دوای چارەسەریش
- • فراوانبوون (aneurysm) یان دڕانی (dissection) ئائورتا
- • جەڵتەی مێشک (Stroke) بەهۆی بەرزی فشاری خوێن یان دروستبوونی کڵۆ خوێن
- • نەخۆشیی خوێنبەرەکانی تاجەگوڵینە (Premature coronary artery disease) و جەڵتەی دڵ