تامپۆنادی دڵ (Cardiac Tamponade)
وەسف
تامپۆنادی دڵ (Cardiac Tamponade) حاڵەتێکی پزیشکیی فریاکەوتنی مەترسیدارە کە تێیدا بڕێکی زۆر شلە (خوێن، کێم، یان شلەی تر) لەناو کیسەی دەوری دڵدا، کە پێی دەوترێت پەردەی دڵ (Pericardium)، کۆدەبێتەوە. ئەم پەردەیە لە دوو چینی تەنک پێکدێت کە بۆشاییەکی بچووکیان لە نێواندایە و بڕێکی کەم شلەی تێدایە بۆ ئاسانکردنی جووڵەی دڵ. کاتێک شلەی زیادە لەم بۆشاییەدا کۆدەبێتەوە، حاڵەتێک دروست دەکات کە پێی دەوترێت "کۆبوونەوەی شلەی پەردەی دڵ" (Pericardial Effusion). ئەگەر ئەم شلەیە زۆر بە خێرایی کۆببێتەوە یان بڕەکەی زۆر زیاد بکات، فشارێکی زۆر دەخاتە سەر دڵ و ڕێگری دەکات لەوەی کە بە شێوەیەکی ئاسایی پڕ بێتەوە لە خوێن لە نێوان لێدانەکاندا. ئەم فشارە زیادە بە شێوەیەکی سەرەکی کار دەکاتە سەر ژوورەکانی لای ڕاستی دڵ (گوێچکەڵەی ڕاست و سکۆڵەی ڕاست)، چونکە دیواریان تەنکترە. کاتێک ئەم ژوورانە ناتوانن بە تەواوی پڕ ببنەوە لە خوێن، بڕی ئەو خوێنەی کە دڵ پاڵی پێوە دەنێت بۆ سییەکان و باقی جەستە (Cardiac Output) بە شێوەیەکی بەرچاو کەم دەکاتەوە. ئەمە دەبێتە هۆی دابەزینی توندی فشاری خوێن و کەمبوونەوەی گەیشتنی ئۆکسجین بە ئەندامە گرنگەکانی جەستە، وەک مێشک، گورچیلەکان و دڵ خۆی. ئەگەر ئەم حاڵەتە بە خێرایی چارەسەر نەکرێت، دەتوانێت ببێتە هۆی شۆکی دڵ (Cardiogenic Shock) و لە کۆتاییدا مردن. خێرایی کۆبوونەوەی شلەکە فاکتەرێکی زۆر گرنگە. هەندێک جار، بڕێکی کەمی شلە (بۆ نموونە ١٥٠-٢٠٠ میلیلیتر) ئەگەر زۆر بە خێرایی کۆببێتەوە (بۆ نموونە بەهۆی برینداربوونێکی تیژەوە)، دەتوانێت ببێتە هۆی تامپۆنادی دڵ. لە کاتێکدا ئەگەر شلەکە بە هێواشی و لە ماوەی چەند هەفتە یان مانگێکدا کۆببێتەوە، پەردەی دڵ دەرفەتی ئەوەی هەیە کە خۆی بکشێت و بگونجێت، بۆیە لەوانەیە بڕێکی زۆر زیاتر شلە (تەنانەت زیاتر لە یەک لیتر) کۆببێتەوە پێش ئەوەی نیشانەکان دەربکەون. تامپۆنادی دڵ حاڵەتێکی دەگمەن نییە بەڵام زۆریش باو نییە. زۆربەی کات وەک ئاڵۆزییەک لە نەخۆشییەکانی تردا ڕوودەدات، وەک هەوکردنی پەردەی دڵ، شێرپەنجە، سستبوونی گورچیلە، یان دوای نەشتەرگەری دڵ. گرنگیی ناسینەوە و چارەسەرکردنی خێرای ئەم حاڵەتە لەوەدایە کە ژیانی نەخۆشەکە ڕاستەوخۆ دەکەوێتە مەترسییەوە، بەڵام بە دەستێوەردانی پزیشکیی خێرا، زۆربەی نەخۆشەکان بە تەواوی چاک دەبنەوە.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • دڵەڕاوکێ و بێئارامی.
- • هەناسەبڕکێ (تەنگەنەفەسی)، کە لە کاتی پاڵکەوتندا خراپتر دەبێت و بە دانیشتن و چەمانەوە بۆ پێشەوە باشتر دەبێت.
- • ئازارێکی تیژ لە سنگدا کە لەوانەیە بۆ مل، شانەکان، یان پشت بڵاوببێتەوە.
- • هەناسەدانی خێرا و سەرپێیی.
- • هەستکردن بە سەرگێژخواردن، سووکی سەر، یان نزیکبوونەوە لە بوورانەوە.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • فشاری خوێنی زۆر نزم (Hypotension).
- • ئاوسانی دیاری خوێنهێنەرەکانی مل (Jugular Venous Distention).
- • لێدانی دڵی خێرا بەڵام لاواز.
- • پێستی کاڵ، سارد، شێدار، یان شین هەڵگەڕاو (Cyanosis).
- • لەهۆشچوون یان دابەزینی ئاستی هۆشیاری.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • هەوکردنی پەردەی دڵ (Pericarditis): ئەمە یەکێکە لە هۆکارە هەرە باوەکان. هەوکردنەکە دەبێتە هۆی کۆبوونەوەی شلەی هەوکردن لەناو کیسەی دڵدا. هۆکاری هەوکردنەکە لەوانەیە ڤایرۆسی، بەکتریایی، نەخۆشییەکی خۆبەرگری، یان نادیار بێت.
- • برینداربوونی سنگ (Trauma): برینداربوونێکی ڕاستەوخۆ بۆ سنگ، وەک لە ڕووداوی هاتوچۆ، کەوتنەخوارەوە، یان برینی چەقۆ، دەتوانێت ببێتە هۆی خوێنبەربوون بۆ ناو کیسەی دڵ و دروستبوونی تامپۆناد بە خێرایی.
- • شێرپەنجە: بڵاوبوونەوەی خانە شێرپەنجەییەکان بۆ پەردەی دڵ (Metastasis)، بەتایبەتی لە شێرپەنجەی سییەکان، مەمک، لیمفۆما، یان لوکیمیا، دەتوانێت ببێتە هۆی کۆبوونەوەی شلەی شێرپەنجەیی.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • دوای نەشتەرگەری دڵ یان ڕێکارە پزیشکییەکانی سەر دڵ (بۆ نموونە قەستەرە).
- • سستبوونی گورچیلەی درێژخایەن (Uremia).
- • نەخۆشییە خۆبەرگرییەکان وەک لوپەس (SLE) و ڕۆماتیزم (Rheumatoid Arthritis).
چارەسەرەکان
- چارەسەری تامپۆنادی دڵ حاڵەتێکی فریاکەوتنە و پێویستی بە دەستێوەردانی خێرا هەیە بۆ ڕزگارکردنی ژیانی نەخۆشەکە. ئامانجی سەرەکی چارەسەر بریتییە لە کەمکردنەوەی فشار لەسەر دڵ لە ڕێگەی ڕاکێشانی ئەو شلەیەی کە کۆبووەتەوە.
- چارەسەری سەرەتایی لە نەخۆشخانە بریتییە لە جێگیرکردنی باری نەخۆشەکە. ئەمەش لە ڕێگەی پێدانی ئۆکسجین بۆ باشترکردنی هەناسەدان و پێدانی شلەی ناو خوێنهێنەر (IV fluids) ئەنجام دەدرێت. پێدانی شلە یارمەتیدەرە بۆ بەرزکردنەوەی کاتیی فشاری خوێن و زیادکردنی بڕی خوێنی گەڕاوە بۆ دڵ، کە دەتوانێت بۆ ماوەیەکی کورت کاری دڵ باشتر بکات تاوەکو چارەسەری بنەڕەتی ئەنجام دەدرێت. گرنگە بزانرێت کە دەرمانی میزپێکەر (Diuretics) لەم حاڵەتەدا قەدەغەیە، چونکە باری نەخۆشەکە خراپتر دەکەن بە کەمکردنەوەی زیاتری خوێنی گەڕاوە بۆ دڵ.
- چارەسەری بنەڕەتی و یەکلاکەرەوە بریتییە لە ڕاکێشانی شلەکە، کە بە یەکێک لەم دوو ڕێگەیە دەکرێت:
- ١. پەریکاردیۆسەنتێسیس (Pericardiocentesis): ئەمە باوترین و خێراترین ڕێکارە. لەژێر ڕێنمایی سۆنەر (ئیکۆ)دا، پزیشک دەرزییەکی باریک لە ڕێگەی پێستی سنگەوە دەباتە ناو کیسەی دڵ و شلەکە ڕادەکێشێت. زۆرجار سۆندەیەکی (catheter) باریک بۆ ماوەی یەک بۆ دوو ڕۆژ لە شوێنەکەیدا جێدەهێڵرێت بۆ دڵنیابوونەوە لەوەی هەموو شلەکە دەرچووە و دووبارە کۆناbێتەوە.
- ٢. نەشتەرگەری (Pericardial Window): ئەم ڕێکارە لە هەندێک حاڵەتی تایبەتدا بەکاردێت، وەک کاتێک شلەکە خوێنێکی مەیوو بێت و بە دەرزی ڕانەکێشرێت، یان کاتێک حاڵەتەکە دووبارە دەبێتەوە، یان بۆ وەرگرتنی نموونە (biopsy) لە پەردەی دڵ بۆ دەستنیشانکردنی هۆکارەکەی (بۆ نموونە شێرپەنجە). لەم نەشتەرگەرییەدا، بەشێکی بچووک لە پەردەی دڵ دەبڕدرێت و لادەبرێت بۆ ئەوەی ڕێڕەوێک دروست بکرێت تا شلەکە بەردەوام بڕژێتە ناو بۆشایی سنگ و لەوێوە هەڵبمژرێتەوە.
- دوای ئەوەی باری نەخۆشەکە جێگیر دەبێت، گرنگە چارەسەری هۆکاری بنەڕەتی تامپۆنادەکە بکرێت، وەک پێدانی دژەزیندەییەکان بۆ هەوکردن، دەرمانی دژەهەوکردن بۆ پەریکاردایتیس، یان چارەسەری کیمیایی بۆ شێرپەنجە.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • کۆنترۆڵکردنی کاریگەری نەخۆشییە درێژخایەنەکان وەک نەخۆشی گورچیلە، لوپەس و فشاری خوێنی بەرز.
- • چارەسەری خێرا و گونجاوی هەوکردنەکان، بەتایبەتی هەوکردنی بەکتریایی و سیل.
- • بەکارهێنانی ئامرازەکانی خۆپارێزی وەک پشتێنی سەلامەتی لە ئۆتۆمبێلدا بۆ کەمکردنەوەی مەترسی برینداربوونی سنگ.
- • ئەنجامدانی پشکنینی پزیشکیی بەردەوام، بەتایبەتی بۆ ئەو کەسانەی کە فاکتەری مەترسییان هەیە.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • چاودێری وردی ئەو نەخۆشانەی کە کۆبوونەوەی شلەی پەردەی دڵیان هەیە (Pericardial Effusion) لە ڕێگەی ئیکۆی دڵەوە بۆ زوو دەستنیشانکردنی تامپۆناد.
- • چارەسەرکردنی هۆکاری بنەڕەتی هەوکردنی پەردەی دڵ، بۆ نموونە بەکارهێنانی دەرمانی دژەهەوکردن یان دژەزیندەییەکان.
- • بەدواداچوونی پزیشکیی بەردەوام دوای تووشبوون بە تامپۆناد بۆ دڵنیابوونەوە لە دووبارە نەبوونەوەی.
- • ڕێنماییکردنی نەخۆش سەبارەت بە نیشانە مەترسیدارەکان (وەک هەناسەبڕکێی نوێ یان ئازاری سنگ) تا بە زووترین کات سەردانی نەخۆشخانە بکات.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی تامپۆنادی دڵ بە پلەی یەکەم پشت بە پشکنینی کلینیکی و نیشانەکانی نەخۆشەکە دەبەستێت، و دواتر بەهۆی پشکنینە وێنەییەکانەوە پشتڕاست دەکرێتەوە. پزیشک گومان لەم حاڵەتە دەکات کاتێک نەخۆشێک بە نیشانەکانی وەک هەناسەبڕکێی توند، فشاری خوێنی نزم و خێرالێدانی دڵەوە دێت. لە کاتی پشکنینی جەستەییدا، پزیشک لەوانەیە سێ نیشانەی کلاسیکی بدۆزێتەوە کە بە "سێینەی بێک" (Beck's Triad) ناسراوە: (١) فشاری خوێنی نزم، (٢) ئاوسانی خوێنهێنەرەکانی مل، و (٣) دەنگی کپ و دووری لێدانەکانی دڵ لە کاتی گوێگرتن بە ستێسۆسکۆپ. هەروەها نیشانەیەکی تری گرنگ بریتییە لە "پەلسەس پارادۆکسس" (Pulsus Paradoxus)، کە بریتییە لە دابەزینێکی نائاسایی (زیاتر لە ١٠ میلیمەتر جیوە) لە فشاری خوێنی سیستۆلی لە کاتی هەناسە وەرگرتندا. گرنگترین ئامرازی دەستنیشانکردن بریتییە لە "ئیکۆکاردیۆگرام" (Echocardiogram) یان سۆنەری دڵ. ئەم پشکنینە بە شەپۆلی دەنگی وێنەیەکی ڕاستەوخۆی دڵ و پەردەکەی دەگرێت و دەتوانێت بە وردی بڕ و شوێنی شلەکە نیشان بدات. هەروەها نیشانە تایبەتەکانی تامپۆناد نیشان دەدات، وەک فشاری سەر ژوورەکانی لای ڕاستی دڵ (Right Ventricular Diastolic Collapse) و جووڵەی "شولەیی" دڵ لەناو شلەکەدا. پشکنینەکانی تر بریتین لە: • هێڵکاری کارەبایی دڵ (ECG): لەوانەیە ڤۆڵتییەکی نزمی شەپۆلەکانی QRS و حاڵەتێک بە ناوی "Electrical Alternans" (گۆڕانی بەرزیی شەپۆلەکان لەگەڵ هەر لێدانێکدا) نیشان بدات. • تشیعی سینە (Chest X-ray): ئەگەر شلەکە زۆر بێت و بە هێواشی کۆبووبێتەوە، لەوانەیە سێبەری دڵ گەورە و شێوە "بتڵی ئاو" دەربکەوێت. • پشکنینی خوێن: بۆ دۆزینەوەی هۆکاری بنەڕەتی بەکاردێت، وەک پشکنینی فرمانی گورچیلە، نیشانەکانی هەوکردن (CRP, ESR)، و ئەنزیمەکانی دڵ.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی تامپۆنادی دڵ بەندە بە هۆکاری بنەڕەتی نەخۆشییەکە و باری تەندروستی گشتیی نەخۆشەکە. دوای ئەوەی نەخۆشەکە لە قۆناغی مەترسی دەرباز دەبێت و شلەکە ڕادەکێشرێت، پلانی بەڕێوەبردنەکە چەند لایەنێک لەخۆدەگرێت. یەکەم، بەدواداچوونی بەردەوام لای پزیشکی پسپۆڕی دڵ (Cardiologist) زۆر گرنگە. ئەم بەدواداچوونانە پشکنینی جەستەیی و ئەنجامدانی ئیکۆی دڵ بە شێوەیەکی خولی لەخۆدەگرێت بۆ دڵنیابوونەوە لەوەی شلەکە دووبارە کۆناbێتەوە. فریکوێنسی سەردانەکان بەندە بە هۆکاری نەخۆشییەکە و ئەگەری دووبارەبوونەوەی. دووەم، چارەسەرکردنی هۆکاری سەرەکییەکە کلیلی ڕێگریکردنە لە دووبارەبوونەوەی. بۆ نموونە، ئەگەر هۆکارەکە نەخۆشییەکی خۆبەرگری بێت وەک لوپەس، نەخۆشەکە پێویستە بە وردی پابەندی دەرمانەکانی بێت. ئەگەر بەهۆی سستبوونی گورچیلەوە بێت، شوشتنی گورچیلە (dialysis) بە شێوەیەکی ڕێک و پێک زۆر گرنگە. سێیەم، گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا لەوانەیە پێویست بێت. لە سەرەتادا، پشوودان و دوورکەوتنەوە لە چالاکیی جەستەیی قورس پێویستە. دواتر، نەخۆشەکە دەتوانێت بە هێواشی و لەژێر ڕێنمایی پزیشکدا بگەڕێتەوە بۆ چالاکییەکانی. هەروەها، فێرکردنی نەخۆشەکە سەبارەت بە نیشانەکانی دووبارەبوونەوەی حاڵەتەکە (وەک هەناسەسواری، ئازاری سنگ، یان سەرگێژخواردن) زۆر گرنگە تا لە کاتی ڕوودانیاندا بە خێرایی داوای یارمەتی پزیشکی بکات.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • کۆنترۆڵنەکردنی باشی نەخۆشییە درێژخایەنەکان وەک سستبوونی گورچیلە و نەخۆشییە خۆبەرگرییەکان.
- • چارەسەرنەکردنی خێرای هەوکردنەکان (وەک سیل یان هەوکردنی بەکتریایی).
- • بەکارهێنانی هەندێک دەرمان کە دەتوانن ببنە هۆی هەوکردنی پەردەی دڵ (بۆ نموونە، پرۆکایناماید، هایدرالازین).
- • پشتگوێخستنی برینداربوونی سنگ و دواخستنی وەرگرتنی چارەسەری پزیشکی.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • مێژووی تووشبوون بە جەڵتەی دڵ، کە دەتوانێت ببێتە هۆی ڕووشانی دیواری دڵ.
- • تووشبوون بە شێرپەنجە، بەتایبەتی ئەو جۆرانەی کە مەیلی بڵاوبوونەوەیان هەیە.
- • وەرگرتنی چارەسەری تیشکی بۆ ناوچەی سنگ.
- • تەمەن؛ هەرچەندە لە هەموو تەمەنێکدا ڕوودەدات، بەڵام هەندێک لە هۆکارە بنەڕەتییەکان لەگەڵ تەمەندا زیاتر دەبن.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • شۆکی دڵ (Cardiogenic Shock) کە تێیدا دڵ ناتوانێت خوێنی پێویست بۆ جەستە دابین بکات.
- • ئاوسانی سییەکان (Pulmonary Edema) بەهۆی وەستانی خوێن لە پشت دڵەوە.
- • سستبوونی کتوپڕی گورچیلە بەهۆی کەمبوونەوەی ڕۆیشتنی خوێن بۆیان.
- • مردن، ئەگەر چارەسەری خێرا نەکرێت.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • دووبارەبوونەوەی کۆبوونەوەی شلەی پەردەی دڵ و تامپۆناد.
- • هەوکردنی پەردەی دڵی تەسککەرەوە (Constrictive Pericarditis)، کە تێیدا پەردەی دڵ ڕەق و ئەستوور دەبێت و جووڵەی دڵ سنووردار دەکات.
- • سستبوونی دڵ (Heart Failure).
- • ئاڵۆزییەکانی پەیوەست بە هۆکاری بنەڕەتی نەخۆشییەکە، وەک پێشکەوتنی شێرپەنجە یان تێکچوونی سیستەمی بەرگری.