ئێمفیسێما (Emphysema)
وەسف
ئێمفیسێما نەخۆشییەکی درێژخایەنی سییەکانە و یەکێکە لە دوو جۆرە سەرەکییەکەی نەخۆشیی درێژخایەنی گیرانی بۆرییەکانی هەوا (COPD). ئەم نەخۆشییە بە شێوەیەکی بنەڕەتی کار دەکاتە سەر کیسە هەواییە بچووکەکانی ناو سییەکان کە پێیان دەوترێت "ئەلڤیۆلای". لە کەسێکی تەندروستدا، ئەم کیسە هەواییانە لاستیکین و لە کاتی هەناسەدان و هەناسەوەرگرتندا فراوان دەبن و بچووک دەبنەوە. بەڵام لە ئێمفیسێمادا، دیوارەکانی نێوان ئەم کیسە هەواییانە وردە وردە تێکدەشکێن و زیانیان پێدەگات. ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی بۆشایی هەوای گەورەتر لەبری چەندین کیسەی بچووک. لە ئەنجامدا، ڕووبەری کاریگەری سییەکان بۆ گۆڕینەوەی ئۆکسجین و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن کەم دەبێتەوە. پەرەسەندنی نەخۆشییەکە هێواشە و لە ماوەی چەندین ساڵدا ڕوودەدات. هۆکاری سەرەکی بریتییە لە بەرکەوتنی درێژخایەن لەگەڵ ماددە وروژێنەرەکانی هەوا، کە لە سەرووی هەموویانەوە دووکەڵی جگەرە دێت. کاتێک هەوای پیس یان دووکەڵ هەڵدەمژرێت، خانەکانی بەرگری لە سییەکاندا چالاک دەبن و ماددەیەک دەردەدەن کە زیان بە پرۆتینە لاستیکییەکانی ناو دیواری کیسە هەواییەکان دەگەیەنێت. بە تێپەڕبوونی کات، ئەم زیانە کەڵەکە دەبێت و دەبێتە هۆی لەدەستدانی توانای لاستیکیی سییەکان. ئەمەش وا دەکات کە دەرکردنی هەوا (هەناسەدانەوە) زەحمەت بێت و هەوای بەکارهاتوو لەناو سییەکاندا گیر بخوات، کە دەبێتە هۆی هەڵئاوسانی سییەکان و دەرکەوتنی نیشانەی "سنگی بەرمیل"ی لە هەندێک نەخۆشدا. ئێمفیسێما نەخۆشییەکی باوە لە سەرانسەری جیهاندا، بەتایبەتی لەو وڵاتانەی کە ڕێژەی جگەرەکێشان بەرزە. ملیۆنان کەس لە جیهاندا تووشی ئەم نەخۆشییەن و یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی مردن. گرنگیی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە کاریگەرییەکی زۆر نەرێنی لەسەر کوالێتی ژیانی تووشبووان دادەنێت. تەنگەنەفەسیی بەردەوام وا دەکات کە ئەنجامدانی چالاکییە سادەکانی وەک پیاسەکردن، سەرکەوتن بە قادرمەدا، یان تەنانەت خۆگۆڕینیش ببێتە کارێکی قورس. نەخۆشییەکە پێشکەوتووخوازە، واتە بە تێپەڕبوونی کات خراپتر دەبێت و چارەسەری بنبڕی نییە، بەڵام دەتوانرێت بەڕێوەببرێت بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکان و هێواشکردنەوەی پەرەسەندنی.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • تەنگەنەفەسی لە کاتی ئەنجامدانی چالاکیی جەستەیی (بۆ نموونە، سەرکەوتن بە قادرمەدا).
- • کۆکەیەکی درێژخایەن، کە زۆرجار وەک "کۆکەی جگەرەکێش" پشتگوێ دەخرێت.
- • دروستبوونی بەڵغەم یان لیتاو بە شێوەیەکی بەردەوام.
- • هەستکردن بە ماندوێتی و بێهێزی.
- • هەناسەبڕکێی کەم لە کاتی کارکردندا.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • تەنگەنەفەسی تەنانەت لە کاتی پشوودانیشدا.
- • خیزەخیز یان خشپەی سنگ لە کاتی هەناسەداندا.
- • هەستکردن بە توندی و پەستانی سنگ.
- • شینبوونەوەی لێوەکان یان نینۆکەکان (سیانۆسیس) بەهۆی کەمیی ئۆکسجین.
- • دابەزینی کێش بەبێ مەبەست و لەدەستدانی masûlkeyan.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • جگەرەکێشان: ئەمە هۆکاری ژمارە یەکە. دووکەڵی تووتن هەزاران ماددەی کیمیایی زیانبەخشی تێدایە کە ڕاستەوخۆ زیان بە شانەکانی سی دەگەیەنن و پرۆسەی هەوکردن چالاک دەکەن، کە دەبێتە هۆی تێکشکاندنی کیسە هەواییەکان.
- • کەمیی ئەلفا-١ ئەنتی تریپسین (AATD): ئەمە حاڵەتێکی بۆماوەیی دەگمەنە کە تێیدا جەستە بڕێکی پێویست لە پرۆتینی AAT بەرهەم ناهێنێت. ئەم پرۆتینە سییەکان لە زیانی ئەو ئەنزیمانە دەپارێزێت کە لەلایەن خانەکانی بەرگرییەوە دەردەدرێن. بەبێ ئەم پارێزەرییە، سییەکان زۆر هەستیارتر دەبن بۆ زیان.
- • بەرکەوتنی درێژخایەن لەگەڵ پیسکەرەکانی هەوا: ژیان یان کارکردن لە شوێنێکدا کە دووکەڵ، گازی کیمیایی، یان تۆز و خۆڵی پیشەسازی تێدایە، دەتوانێت ببێتە هۆی زیانگەیاندن بە سییەکان و پەرەسەندنی ئێمفیسێما.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • بەرکەوتن لەگەڵ دووکەڵی جگەرەی دەستی دووەم.
- • بەرکەوتنی پیشەیی لەگەڵ تۆز، هەڵم، و ماددە کیمیاییەکان (بۆ نموونە لە کانەکان یان کارگەکاندا).
- • هەوکردنی بەردەوامی کۆئەندامی هەناسە لە تەمەنی منداڵیدا.
چارەسەرەکان
- هیچ چارەسەرێکی بنبڕ بۆ ئێمفیسێما نییە، بەڵام چارەسەرەکان دەتوانن پەرەسەندنی نەخۆشییەکە هێواش بکەنەوە و نیشانەکان کۆنترۆڵ بکەن. گرنگترین و یەکەمین هەنگاو وازهێنانە لە جگەرەکێشان. دەرمانەکان پایەیەکی سەرەکیی چارەسەرن. فراوانکەرەکانی بۆری هەوا (Bronchodilators)، وەک بێتا-ئاگۆنیستەکان (بۆ نموونە، سالبوتامۆڵ) و دژەکۆلینێرجیکەکان (بۆ نموونە، تیۆترۆپیۆم)، بەکاردێن بۆ خاوکردنەوە و کردنەوەی بۆرییەکانی هەوا، کە هەناسەدان ئاسانتر دەکات. ئەم دەرمانانە یان کورتخایەنن بۆ چارەسەری خێرا یان درێژخایەنن بۆ کۆنترۆڵی ڕۆژانە. ستیرۆیدە هەڵمژراوەکان (Inhaled corticosteroids) لەوانەیە زیاد بکرێن بۆ کەمکردنەوەی هەوکردنی بۆرییەکانی هەوا، بەتایبەتی لە کاتی تەشەنەکردندا. دژەزیندەییەکان (Antibiotics) بۆ چارەسەری هەوکردنە بەکتریاییەکان بەکاردێن.
- بۆ ئەو نەخۆشانەی کە ئاستی ئۆکسجینی خوێنیان نزمە، چارەسەر بە ئۆکسجینی درێژخایەن زۆر پێویستە بۆ پاراستنی ئەندامەکانی جەستە، بەتایبەتی دڵ و مێشک. ڕاهێنانەوەی سییەکان (Pulmonary rehabilitation) پرۆگرامێکی گشتگیرە کە ڕاهێنانی وەرزشی، ئامۆژگاریی خۆراکی، و فێرکردنی نەخۆش لەخۆدەگرێت بۆ باشترکردنی باری جەستەیی و دەروونی.
- لە حاڵەتە زۆر سەختەکاندا، لەوانەیە بیر لە بژاردەی نەشتەرگەری بکرێتەوە. نەشتەرگەریی کەمکردنەوەی قەبارەی سی (LVRS) بریتییە لە لابردنی بەشە زیانپێگەیشتووەکانی سی بۆ یارمەتیدانی بەشە تەندروستەکان تا باشتر کار بکەن. لە حاڵەتی زۆر پێشکەوتوودا، چاندنی سی (Lung transplant) لەوانەیە تاکە بژاردە بێت. هەروەها هەندێک ڕێکاری نوێی کەمتر لەشداگیر هەن، وەک دانانی زمانەی ناو بۆریچکەکانی هەوا (Endobronchial valves) کە یارمەتیدەرە بۆ داخستنی بەشە زۆر نەخۆشەکانی سی و باشترکردنی کاری بەشە تەندروستەکان.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • هەرگیز دەست نەکەیت بە جگەرەکێشان.
- • خۆپاراستن لە شوێنە قەرەباڵغ و پیسەکان و دوورکەوتنەوە لە دووکەڵی جگەرەی کەسانی تر.
- • بەکارهێنانی ئامێری خۆپارێزی (وەک ماسک) لە شوێنی کار ئەگەر بەرکەوتنت لەگەڵ ماددەی کیمیایی یان تۆز و خۆڵدا هەبێت.
- • وەرگرتنی ڤاکسینەکانی منداڵی لە کاتی خۆیدا بۆ خۆپاراستن لە هەوکردنەکان.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • وازهێنانی دەستبەجێ لە جگەرەکێشان بۆ ڕێگرتن لە زیانی زیاتر.
- • وەرگرتنی ساڵانەی ڤاکسینی ئەنفلۆنزا و ڤاکسینی هەوکردنی سییەکان (Pneumococcal vaccine).
- • دوورکەوتنەوە لە هەموو جۆرە وروژێنەرێکی کۆئەندامی هەناسە وەک دووکەڵ و بۆنی توند.
- • پشکنینی پێشوەختە بۆ ئەو کەسانەی کە لە مەترسیدان، وەک ئەندامانی خێزانی تووشبوو بە AATD.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی ئێمفیسێما بە وەرگرتنی مێژووی پزیشکیی وردی نەخۆش دەست پێدەکات، بەتایبەتی پرسیارکردن دەربارەی جگەرەکێشان، مێژووی کارکردن، و بەرکەوتن لەگەڵ پیسکەرەکان. دواتر پزیشک پشکنینێکی جەستەیی ئەنجام دەدات، کە تێیدا گوێ لە دەنگی سییەکان و دڵ دەگرێت و سەیری نیشانەکانی وەک "سنگی بەرمیل"ی یان شینبوونەوەی لێوەکان دەکات. گرنگترین ئامرازی دەستنیشانکردن بریتییە لە پشکنینی فرمانی سییەکان (PFTs)، کە لە نێویاندا "سپایرۆمێتری" باوترینیانە. ئەم پشکنینە بڕی هەوا و خێرایی دەرکردنی هەوا لە سییەکان دەپێوێت. نیشاندەرێکی سەرەکی بریتییە لە ڕێژەی قەبارەی هەناسەدەرچووی بەزۆر لە چرکەی یەکەمدا (FEV1) بە بەراورد بە توانای ژیانیی بەزۆر (FVC). ڕێژەیەکی نزمی FEV1/FVC ئاماژەیە بۆ گیرانی بۆرییەکانی هەوا. پشکنینە وێنەییەکان زۆر گرنگن. تیشکی ئێکس بۆ سنگ (Chest X-ray) دەتوانێت هەڵئاوسانی سییەکان نیشان بدات، بەڵام سیتی سکانی وردبینیی بەرز (HRCT) وێنەیەکی زۆر وردتری شانەکانی سی دەدات بەدەستەوە و بە ڕوونی تێکشکانی کیسە هەواییەکان و بوونی کیسی هەوایی گەورە (bullae) دەردەخات. هەندێک جار پشکنینی گازی خوێنی خوێنبەر (ABG) ئەنجام دەدرێت بۆ پێوانی ئاستی ئۆکسجین و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە خوێندا. بۆ هەندێک نەخۆش، بەتایبەتی گەنجان و ئەوانەی جگەرەکێش نین، پشکنینی خوێن بۆ دڵنیابوونەوە لە نەبوونی کەمیی ئەلفا-١ ئەنتی تریپسین پێشنیار دەکرێت.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی ئێمفیسێما جەخت دەکاتەوە سەر پاراستنی باشترین کوالێتی ژیان و ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان. ئەمە هاوبەشییەکە لەنێوان نەخۆش و تیمی چاودێریی تەندروستیدا. وازهێنان لە جگەرەکێشان شتێکە کە گفتوگۆی لەسەر ناکرێت. ئەنجامدانی وەرزشی ئاسایی و سووک، وەک لە پرۆگرامی ڕاهێنانەوەی سییەکاندا پێشنیار کراوە، زۆر گرنگە بۆ بەهێزکردنی ماسولکەکانی هەناسە و باشترکردنی باری گشتیی جەستە. سیستەمێکی خۆراکیی تەندروست گرنگە، چونکە زۆرێک لە نەخۆشان تووشی دابەزینی کێش و پووکانەوەی ماسولکە دەبن. زۆر گرنگە کە نەخۆش خۆی لە وروژێنەرەکانی کۆئەندامی هەناسە بپارێزێت وەک دووکەڵ، تۆز، و بۆنی توند. سەردانی بەردەوامی پزیشکی پسپۆڕی سنگ (pulmonologist) پێویستە بۆ چاودێریکردنی فرمانی سییەکان و گونجاندنی پلانی چارەسەر. نەخۆش دەبێت فێر بێت نیشانەکانی تەشەنەکردن (خراپبوونی نیشانەکان) بناسێتەوە و پلانێکی کرداریی ئامادەکراوی هەبێت. وەرگرتنی ساڵانەی ڤاکسینی ئەنفلۆنزا و ڤاکسینی هەوکردنی سییەکان زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لەو هەوکردنانەی کە دەتوانن زۆر مەترسیدار بن. بەکارهێنانی ئۆکسجین بەپێی ڕێنمایی پزیشک بەشێکی سەرەکیی بەڕێوەبردنە بۆ ئەو کەسانەی پێویستیان پێیەتی.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • جگەرەکێشان (گرنگترین فاکتەرە).
- • بەرکەوتن لەگەڵ دووکەڵی دەستی دووەم.
- • بەرکەوتنی پیشەیی لەگەڵ ماددە زیانبەخشەکان.
- • پیسبوونی هەوای ناوماڵ و دەرەوە (بۆ نموونە، بەهۆی سوتاندنی دار بۆ گەرمکردنەوە).
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: زۆربەی تووشبووان تەمەنیان لە سەرووی ٤٠ ساڵەوەیە، چونکە زیانەکان بە درێژایی ساڵان کەڵەکە دەبن.
- • بۆماوە: هەبوونی حاڵەتی کەمیی ئەلفا-١ ئەنتی تریپسین (AATD).
- • ڕەگەز: لە ڕابردوودا پیاوان زیاتر تووش دەبوون، بەڵام ئێستا بەهۆی زیادبوونی جگەرەکێشان لەنێو ژناندا، ڕێژەکە نزیک بووەتەوە.
- • هەبوونی نەخۆشیی ڕەبۆ (Asthma).
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • تەشەنەکردنی توند (Exacerbations): ماوەیەک کە نیشانەکان لەناکاو زۆر خراپتر دەبن.
- • هەوکردنی سییەکان (Pneumonia).
- • پووکانەوەی سی (Pneumothorax): کاتێک هەوا لەنێوان سی و دیواری سنگدا کۆدەبێتەوە و دەبێتە هۆی داخورپانی سی.
- • هەوکردنی توندی بۆرییەکانی هەوا (Acute Bronchitis).
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • بەرزیی فشاری خوێنی سییەکان (Pulmonary Hypertension): بەرزبوونەوەی فشار لەو خوێنبەرانەی کە خوێن بۆ سییەکان دەبەن.
- • کۆر پۆلمۆنال (Cor Pulmonale): سستبوونی لای ڕاستی دڵ بەهۆی بەرزیی فشاری خوێنی سییەکانەوە.
- • دروستبوونی کیسی هەوایی گەورە (Bullae): ئەم کیسانە دەتوانن شوێنی شانە تەندروستەکانی سی بگرنەوە و تەنگەنەفەسی زیاد بکەن.
- • سستبوونی کۆتایی کۆئەندامی هەناسە (Respiratory Failure).