ئێمبۆلیسمی سییەکان (Pulmonary Embolism)

وەسف

ئێمبۆلیسمی سییەکان (Pulmonary Embolism - PE) بریتییە لە گیرانی یەکێک یان زیاتر لە دەمارەکانی خوێنبەری سییەکان بەهۆی پارچەیەک خوێن یان ماددەیەکی تر کە لە شوێنێکی تری لەشەوە هاتووە، زۆربەی کات لە قاچەکانەوە (خوێن مەیینی قووڵی دەمارەکان - Deep Vein Thrombosis - DVT). ئەم گیرانە دەبێتە هۆی ڕێگری لە گەیشتنی خوێن بۆ بەشێک لە سییەکان، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ئۆکسجین لە خوێندا و زیان گەیاندن بە شانەکانی سییەکان. کاتێک خوێن لە دەمارەکانی قاچدا دەمەیێت، دەتوانێت جیاببێتەوە و لە ڕێگەی خوێنبەرەکانەوە بگاتە دڵ، پاشان بۆ خوێنبەرەکانی سییەکان. لەوێدا، دەتوانێت گیرببێت و ڕێگری بکات لە گەیشتنی خوێن بۆ بەشێک لە سییەکان. ئەمە دەبێتە هۆی مردنی شانەکانی سییەکان (infarction) و کەمبوونەوەی ئاستی ئۆکسجین لە خوێندا. ئێمبۆلیسمی سییەکان حاڵەتێکی مەترسیدارە و دەتوانێت ژیان بخاتە مەترسییەوە، بەتایبەتی ئەگەر زوو دەستنیشان نەکرێت و چارەسەر نەکرێت. ڕێژەی تووشبوون بە ئێمبۆلیسمی سییەکان لە جیهاندا جیاوازە، بەڵام بە گشتی نزیکەی ١ لە هەزار کەسە لە ساڵێکدا. گرنگی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزیی مەترسیدار و مردن، بۆیە زوو دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی زۆر گرنگە. ئەگەر نیشانەکانی ئێمبۆلیسمی سییەکانت هەبوو، پێویستە دەستبەجێ سەردانی پزیشک بکەیت. زوو دەستنیشانکردن و چارەسەرکردن دەتوانێت ژیانت ڕزگار بکات.

نیشانەکان

• نیشانە سەرەتاییەکان:
• • هەناسەتەنگی لەناکاو (هەناسەدان قورس دەبێت و هەست بە توندی لە سنگدا دەکرێت)
• • ئازاری سنگ (ئازارەکە لەناکاو دەست پێدەکات و لەوانەیە لەگەڵ هەناسەداندا خراپتر بێت)
• • کۆکە (لەوانەیە خوێنی تێدا بێت)
• • سەرگێژخواردن یان بورانەوە
• • لێدانی دڵی خێرا
• نیشانە پێشکەوتووەکان:
• • ئازاری قاچ یان سووربوونەوە و ئاوسانی قاچ (ئەمە نیشانەی خوێن مەیینی قووڵی دەمارەکانە کە دەتوانێت ببێتە هۆی ئێمبۆلیسمی سییەکان)
• • شینبوونەوەی پێست (بەهۆی کەمی ئۆکسجین لە خوێندا)
• • ئارەقکردنەوەی زۆر
• • ترس و دڵەڕاوکێ
• • تا

هۆکارەکان

• هۆکارە سەرەکییەکان:
• • خوێن مەیینی قووڵی دەمارەکان (DVT): زۆربەی حاڵەتەکانی ئێمبۆلیسمی سییەکان بەهۆی خوێن مەیینی قووڵی دەمارەکانەوە ڕوودەدەن، کە خوێن لە دەمارەکانی قاچدا دەمەیێت. ئەم خوێن مەیینە دەتوانێت جیاببێتەوە و لە ڕێگەی خوێنبەرەکانەوە بگاتە سییەکان.
• • نەشتەرگەری: نەشتەرگەرییە گەورەکان، بەتایبەتی نەشتەرگەرییەکانی حەوز و ڕان، مەترسیی خوێن مەیین زیاد دەکەن.
• • شێرپەنجە: هەندێک جۆری شێرپەنجە مەترسیی خوێن مەیین زیاد دەکەن.
• هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
• • دانیشتن یان پاڵکەوتنی زۆر بەبێ جووڵە
• • سەفەری درێژخایەن بە فڕۆکە یان ئۆتۆمبێل
• • قەڵەوی

چارەسەرەکان

• چارەسەری ئێمبۆلیسمی سییەکان ئامانجی ڕێگرتنە لە گەورەبوونی خوێن مەیینەکە، ڕێگرتن لە دروستبوونی خوێن مەیینی نوێ، و کەمکردنەوەی ئاڵۆزییەکان. چارەسەرەکان بە شێوەیەکی گشتی ئەم خاڵانە لەخۆدەگرن:
• 1. **دەرمانەکان (Medications):**
• * **دژە مەیینەکان (Anticoagulants):** ئەم دەرمانانە یارمەتیی ڕێگرتن لە دروستبوونی خوێن مەیینی نوێ دەدەن و ڕێگری دەکەن لە گەورەبوونی خوێن مەیینە کۆنەکە. هەندێک لە دژە مەیینە باوەکان بریتین لە:
• * هێپارین (Heparin): ئەم دەرمانە بە شێوەی دەرزی لە ڕێگەی دەمارەوە دەدرێت و بە خێرایی کاردەکات.
• * وارفارین (Warfarin): ئەم دەرمانە بە شێوەی حەب دەخورێت و پێویستی بە چاودێریکردنی بەردەوامی خوێن هەیە.
• * دژە مەیینە نوێیەکان (Novel Oral Anticoagulants - NOACs): ئەم دەرمانانە وەک ڕیڤارۆکسابان (Rivaroxaban)، ئەپیکسابان (Apixaban)، و دابیگاتران (Dabigatran) بە شێوەی حەب دەخورێن و پێویستیان بە چاودێریکردنی بەردەوامی خوێن نییە.
• * **تەقەلوبکەرەکانی خوێن مەیین (Thrombolytics):** ئەم دەرمانانە یارمەتیی شیبوونەوەی خوێن مەیینەکە دەدەن. بەڵام تەنها لە حاڵەتە سەختەکاندا بەکاردێن کە مەترسیی مردنیان زۆرە.
• 2. **نەشتەرگەری (Surgery):**
• * **لابردنی خوێن مەیین بە نەشتەرگەری (Surgical Embolectomy):** لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری پێویستە بۆ لابردنی خوێن مەیینەکە لە خوێنبەرەکانی سییەکان. ئەم نەشتەرگەرییە زۆر جار لە حاڵەتە سەختەکاندا ئەنجام دەدرێت کە دەرمانەکان کاریگەر نین.
• * **دانانی فلتەر لە خوێنبەرەکان (Inferior Vena Cava Filter):** ئەگەر نەتوانیت دژە مەیینەکان بەکاربهێنیت، فلتەرێک دەخرێتە ناو خوێنبەرەکانەوە بۆ ئەوەی ڕێگری بکات لە گەیشتنی خوێن مەییو بۆ سییەکان.
• 3. **چاوەدێری و پشتیوانی (Supportive Care):**
• * **ئۆکسجین:** ئەگەر ئاستی ئۆکسجینت نزمە، ئۆکسجینت پێدەدرێت.
• * **دەرمانەکانی ئازارشکێن:** بۆ کەمکردنەوەی ئازاری سنگ.
• * **چاودێریکردنی دڵ و سییەکان:** بۆ دڵنیابوون لەوەی کە دڵ و سییەکانت بە باشی کاردەکەن.
• 4. **چارەسەرە نوێیەکان (Novel Treatments):**
• * **لابردنی خوێن مەیین بە کاتەتەر (Catheter-Directed Thrombolysis):** لەم ڕێگەیەدا، کاتەتەرێک دەخرێتە ناو خوێنبەرەکانی سییەکانەوە و دەرمانی شیبوونەوەی خوێن مەیین ڕاستەوخۆ دەدرێتە ناو خوێن مەیینەکە.
• * **میکانیکی لابردنی خوێن مەیین (Mechanical Thrombectomy):** لەم ڕێگەیەدا، ئامێرێک بەکاردێت بۆ لابردنی خوێن مەیینەکە لە خوێنبەرەکانی سییەکان.
• هەڵبژاردنی چارەسەرەکە بەندە لەسەر قەبارەی خوێن مەیینەکە، شوێنی خوێن مەیینەکە

پێشگری

• ڕێگرتنی سەرەتایی:
• • جووڵەی بەردەوام: ئەگەر بۆ ماوەیەکی زۆر دانیشتوویت یان پاڵکەوتوویت، هەوڵبدە هەموو کاتێک بجووڵێیت.
• • وەرزشکردن: وەرزشکردن یارمەتیی باشترکردنی سووڕی خوێن دەدات.
• • کێشی تەندروست: پاراستنی کێشی تەندروست مەترسیی خوێن مەیین کەمدەکاتەوە.
• • وازهێنان لە جگەرەکێشان: جگەرەکێشان زیان بە دەمارەکان دەگەیەنێت و مەترسیی خوێن مەیین زیاد دەکات.
• ڕێگرتنی لاوەکی:
• • بەکارهێنانی دەرمانی دژە مەیین (Anticoagulants): ئەگەر مەترسیی تووشبوونت بە ئێمبۆلیسمی سییەکان زۆرە، پزیشکەکەت لەوانەیە دەرمانی دژە مەیینت بۆ بنووسێت.
• • بەکارهێنانی گۆرەوی پاڵەپەستۆ (Compression stockings): گۆرەوی پاڵەپەستۆ یارمەتیی باشترکردنی سووڕی خوێن دەدات لە قاچەکاندا.
• • فلتەری خوێنبەرەکان (Inferior vena cava filter): لە هەندێک حاڵەتدا، فلتەرێک دەخرێتە ناو خوێنبەرەکانەوە بۆ ئەوەی ڕێگری بکات لە گەیشتنی خوێن مەییو بۆ سییەکان.
• • چاودێریکردنی بەردەوام لەلایەن پزیشکەوە: ئەگەر مێژووی تووشبوونت بە ئێمبۆلیسمی سییەکانت هەبووە، پێویستە بەردەوام لەلایەن پزیشکەوە چاودێری بکرێیت.

دۆزینەوە

دەستنیشانکردنی ئێمبۆلیسمی سییەکان پێویستی بە هەڵسەنگاندنی وردی پزیشکی هەیە، چونکە نیشانەکانی دەتوانن هاوشێوەی چەندین نەخۆشی تر بن. پڕۆسەی دەستنیشانکردن بە شێوەیەکی گشتی ئەم هەنگاوانە لەخۆدەگرێت: 1. **پشکنینی جەستەیی (Clinical Examination):** پزیشک سەرەتا پرسیار لەبارەی مێژووی تەندروستی و نیشانەکانت دەکات. پاشان پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات بۆ دەستنیشانکردنی نیشانەکانی وەک لێدانی دڵی خێرا، هەناسەتەنگی، ئازاری سنگ، ئاوسانی قاچ، یان شینبوونەوەی پێست. 2. **پشکنینی خوێن (Lab Tests):** * **پشکنینی D-dimer:** ئەم پشکنینە ئاستی D-dimer لە خوێندا دەپێوێت، کە ماددەیەکە لە کاتی شیبوونەوەی خوێن مەییندا دروست دەبێت. ئاستی بەرزی D-dimer دەتوانێت ئاماژە بێت بۆ بوونی خوێن مەیین، بەڵام ئەنجامێکی نەرێنی بوونی ئێمبۆلیسمی سییەکان ڕەت ناکاتەوە. * **پشکنینی گازەکانی خوێن (Arterial Blood Gas - ABG):** ئەم پشکنینە ئاستی ئۆکسجین و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە خوێندا دەپێوێت. لە ئێمبۆلیسمی سییەکاندا، ئاستی ئۆکسجین لەوانەیە نزم بێت. 3. **وێنەگرتن (Imaging):** * **ئەنجیۆگرام سی تی (CT Angiogram):** ئەم پشکنینە بە بەکارهێنانی تیشکی ئێکس و ماددەی ڕەنگدار وێنەی خوێنبەرەکانی سییەکان دەگرێت. ئەم پشکنینە زۆر وردە و دەتوانێت ئێمبۆلیسمی سییەکان دەستنیشان بکات. * **سکانی V/Q (Ventilation/Perfusion Scan):** ئەم پشکنینە هەواگۆڕکێ و گەیشتنی خوێن بۆ سییەکان دەپێوێت. ئەگەر بەشێک لە سییەکان هەواگۆڕکێی باشیان هەبێت بەڵام خوێنیان بۆ نەچێت، ئەوا دەتوانێت ئاماژە بێت بۆ ئێمبۆلیسمی سییەکان. * **ئیکۆکاردیۆگرام (Echocardiogram):** ئەم پشکنینە بە بەکارهێنانی شەپۆلی دەنگی وێنەی دڵ دەگرێت. لە ئێمبۆلیسمی سییەکاندا، ئیکۆکاردیۆگرام دەتوانێت نیشانەکانی فشاری زیاد لەسەر دڵی ڕاست دەستنیشان بکات. * **ئێکس ڕەی سنگ (Chest X-ray):** ئەم پشکنینە ناتوانێت ئێمبۆلیسمی سییەکان دەستنیشان بکات، بەڵام دەتوانێت نەخۆشییەکانی تری سییەکان ڕەتبکاتەوە کە نیشانەی هاوشێوەیان هەیە. 4. **پشکنینە تایبەتییەکان (Special Tests):** * **ئەنجیۆگرافی سییەکان (Pulmonary Angiography):** ئەم پشکنینە زۆر وردە، بەڵام کەمتر بەکاردێت. لەم پشکنینەدا، کاتەتەرێک دەخرێتە ناو خوێنبەرەکانی سییەکانەوە و ماددەی ڕەنگدار دەدرێت بۆ ئەوەی وێنەی خوێنبەرەکان بگیرێت. پزیشک بە پشتبەستن بە ئەنجامی ئەم پشکنینانە دەتوانێت ئێمبۆلیسمی سییەکان دەستنیشان بکات و پلانی چارەسەر دابنێت.

بەڕێوەبردن

بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.

هۆکاری مەترسی

• فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
• • جگەرەکێشان: جگەرەکێشان زیان بە دەمارەکان دەگەیەنێت و مەترسیی خوێن مەیین زیاد دەکات.
• • بەکارهێنانی حەبی مەنع: هەندێک جۆری حەبی مەنع مەترسیی خوێن مەیین زیاد دەکەن.
• • قەڵەوی: قەڵەوی فشار دەخاتە سەر دەمارەکان و مەترسیی خوێن مەیین زیاد دەکات.
• • نەجووڵانی زۆر: نەجووڵانی زۆر دەبێتە هۆی خاوبوونەوەی سووڕی خوێن و مەترسیی خوێن مەیین زیاد دەکات.
• فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
• • تەمەن: مەترسیی ئێمبۆلیسمی سییەکان لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
• • نەخۆشییەکانی دڵ: هەندێک نەخۆشیی دڵ مەترسیی خوێن مەیین زیاد دەکەن.
• • بۆماوەیی: هەندێک کەس بەهۆی بۆماوەییەوە مەترسیی خوێن مەیینیان زیاترە.
• • مێژووی خێزانی: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەتدا تووشی ئێمبۆلیسمی سییەکان بووبێت، ئەوا مەترسیی تووشبوونی تۆش زیاترە.

ئالۆزەکان

• ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
• • فشاری خوێنی نزم (Hypotension)
• • وەستانی دڵ (Cardiac arrest)
• • مردن
• • تێکچوونی ئۆکسجین لە خوێندا (Hypoxemia)
• ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
• • فشاری خوێنبەری سییەکان (Pulmonary hypertension)
• • ماندوێتی درێژخایەن
• • هەناسەتەنگی درێژخایەن
• • نەخۆشییەکانی دڵ

بەش

تاگ