ئانیوریسمی ئائورتا (Aortic Aneurysm)
وەسف
ئانیوریسمی ئائورتا بریتییە لە فراوانبوونی بەشێک لە دیواری ئائۆرتا، کە گەورەترین خوێنبەرە لە لەشدا و خوێن لە دڵەوە بۆ هەموو بەشەکانی تری لەش دەبات. ئەم فراوانبوونە دەتوانێت لە هەر بەشێکی ئائۆرتا ڕووبدات، بەڵام زۆربەی کات لە بەشی سک (ئانیوریسمی ئائۆرتای سک) یان بەشی سنگ (ئانیوریسمی ئائۆرتای سنگ) ڕوودەدات. ئانیوریسمەکان مەترسیدارن چونکە دیواری خوێنبەرەکە لاواز دەکەن و ئەگەری تەقین یان دروستبوونی لێکچوون (dissection) زیاد دەکەن، کە هەردووکیان دەتوانن ژیان بخەنە مەترسییەوە. پەرەسەندنی ئانیوریسمی ئائورتا زۆربەی کات بە هێواشی و بە درێژایی چەند ساڵێک ڕوودەدات. زۆرجار هیچ نیشانەیەکی سەرەتایی نییە، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە زۆر کەس تا ئەو کاتەی ئاڵۆزییەک ڕوونەدات، نەزانن کە تووشی بوون. هۆکارە سەرەکییەکانی بریتین لە بەرزەفشاری خوێن، ڕەقبوونی دەمارەکان (atherosclerosis)، نەخۆشییە بۆماوەییەکان کە کاریگەرییان لەسەر شانەکانی بەستەر هەیە، و هەوکردن. جگەرەکێشان فاکتەرێکی مەترسیداری بەهێزە و ئەگەری گەشەکردنی ئانیوریسم زیاد دەکات. ئانیوریسمی ئائورتا نەخۆشییەکی باوە، بە تایبەتی لەنێو کەسانی بەتەمەن. مەزەندە دەکرێت کە نزیکەی ٣٪ ی کەسانی سەروو تەمەن ٦٥ ساڵ تووشی ئانیوریسمی ئائۆرتای سک بن. پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی دەبن. گرنگی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە ئەگەر زوو دەستنیشان نەکرێت و چارەسەر نەکرێت، دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزیی کوشندە. تەقینی ئانیوریسم دەتوانێت ببێتە هۆی خوێنبەربوونی ناوەکیی زۆر و مردن. بۆیە، پشکنینی بەردەوام و زوو دەستنیشانکردن لە کەسانی مەترسیداردا زۆر گرنگە. هەروەها، کۆنترۆڵکردنی فاکتەرەکانی مەترسی وەک بەرزەفشاری خوێن و وازهێنان لە جگەرەکێشان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە ڕێگریکردن لە گەشەکردن و گەورەبوونی ئانیوریسمەکان.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • زۆربەی کات هیچ نیشانەیەکی دیار نییە لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا.
- • هەندێک کەس هەست بە لێدانی دڵ یان هەستکردن بە بوونی بارێکی نامۆ لە ناو سکدا دەکەن.
- • ئازاری درێژخایەن لە پشت یان سکدا کە بە توندی نییە.
- • هەندێک جار هەستکردن بە تێری زوو لە کاتی نانخواردندا.
- • لە هەندێک حاڵەتدا، دەتوانێت ببێتە هۆی کێشە لە هەرسکردن.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • ئازاری توند و لەناکاو لە سک یان پشتدا، کە نیشانەی تەقینی ئانیوریسمە.
- • دابەزینی فشاری خوێن و سەرگێژخواردن بەهۆی خوێنبەربوونەوە.
- • لێدانی دڵی خێرا.
- • ئارەقکردنەوەی زۆر و ڕەنگپەڕیووی.
- • لەدەستدانی هۆش.
- • ئازار لە سنگدا (ئەگەر ئانیوریسمەکە لە بەشی سنگ بێت).
- • کۆکە و گیرانی دەنگ (ئەگەر ئانیوریسمەکە فشار بخاتە سەر بۆری هەوا یان دەمارەکان).
- • هەناسەتەنگی.
- • قورتبوونی قوتدان.
- • دەنگی زبر لە سنگدا.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • ڕەقبوونی دەمارەکان (Atherosclerosis): ئەم حاڵەتە دەبێتە هۆی کۆبوونەوەی چەوری و ماددەکانی تر لە دیواری خوێنبەرەکاندا، ئەمەش دەبێتە هۆی لاوازبوونی دیواری ئائۆرتا و دروستبوونی ئانیوریسم.
- • بەرزەفشاری خوێن (Hypertension): فشاری بەردەوامی خوێن بۆ سەر دیواری ئائۆرتا دەتوانێت زیانی پێ بگەیەنێت و لاوازی بکات، ئەمەش ئەگەری دروستبوونی ئانیوریسم زیاد دەکات.
- • نەخۆشییە بۆماوەییەکان: هەندێک نەخۆشی بۆماوەیی وەک نەخۆشی مارفان (Marfan syndrome) و نەخۆشی ئێهلەرز-دانلۆس (Ehlers-Danlos syndrome) دەتوانن کاریگەرییان لەسەر شانەکانی بەستەر هەبێت و دیواری ئائۆرتا لاواز بکەن.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • جگەرەکێشان.
- • هەوکردن (وەک هەوکردنی دەمارەکان).
- • برینداربوون یان زەبر لە ئائۆرتا.
چارەسەرەکان
- چارەسەری ئانیوریسمی ئائورتا بەندە لەسەر قەبارە و شوێنی ئانیوریسمەکە، هەروەها لەسەر تەندروستی گشتی نەخۆشەکە. ئامانجی سەرەکی چارەسەر ڕێگریکردنە لە تەقینی ئانیوریسمەکە و کەمکردنەوەی مەترسییەکانی.
- دەرمان بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ کۆنترۆڵکردنی فاکتەرەکانی مەترسی بەکاردێت. دەرمانەکانی دابەزاندنی فشاری خوێن، وەک بێتا بلۆکەرەکان (beta-blockers) و ACE inhibitors، یارمەتیدەرن لە کەمکردنەوەی فشار لەسەر دیواری ئائۆرتا. هەروەها، دەرمانەکانی دابەزاندنی کۆلیسترۆڵ دەتوانن یارمەتیدەر بن لە ڕێگریکردن لە ڕەقبوونی دەمارەکان.
- نەشتەرگەری زۆرجار پێویستە ئەگەر ئانیوریسمەکە گەورە بێت یان بە خێرایی گەشە بکات، یان ئەگەر نیشانەی هەبێت. دوو جۆر نەشتەرگەری سەرەکی هەیە: نەشتەرگەری کراوە و نەشتەرگەری داخراو (endovascular repair). لە نەشتەرگەری کراوەدا، پزیشک بڕینێک لە سک یان سنگدا دەکات و بەشە زیانلێکەوتووەکەی ئائۆرتا دەگۆڕێت بە بۆرییەکی دەستکرد (graft). ئەم نەشتەرگەرییە گەورەترە و ماوەی چاکبوونەوەی زیاتری دەوێت.
- لە نەشتەرگەری داخراودا، پزیشک بۆرییەکی دەستکرد (stent graft) لە ڕێگەی خوێنبەرێکەوە دەخاتە ناو ئائۆرتا و لە شوێنی ئانیوریسمەکەدا جێگیری دەکات. ئەم ڕێگایە کەمتر داگیرکارییە و ماوەی چاکبوونەوەی کورتترە. بەڵام هەموو کەسێک بۆ ئەم جۆرە نەشتەرگەرییە گونجاو نییە.
- چارەسەری پاڵپشتیکەر بریتییە لە چاودێریکردنی بەردەوامی نەخۆشەکە و دڵنیابوون لەوەی کە دەرمانەکانی بە ڕێکوپێکی وەردەگرێت. هەروەها، گرنگە کە نەخۆشەکە شێوازی ژیانی تەندروست پەیڕەو بکات، وەک وازهێنان لە جگەرەکێشان و خواردنی تەندروست و وەرزشکردن.
- لە ئێستادا، لێکۆڵینەوە لەسەر چارەسەری نوێ دەکرێت، وەک بەکارهێنانی دەرمان بۆ ڕێگریکردن لە گەشەکردنی ئانیوریسمەکان و بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای نوێ بۆ چاککردنەوەی ئائۆرتا.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان: گرنگترین هەنگاوە بۆ ڕێگریکردن لە ئانیوریسم.
- • کۆنترۆڵکردنی فشاری خوێن: بە دەرمان و گۆڕینی شێوازی ژیان.
- • ڕێگریکردن لە ڕەقبوونی دەمارەکان: بە خۆراکی تەندروست و وەرزشکردن.
- • پشکنینی بەردەوام: بەتایبەتی بۆ ئەو کەسانەی کە فاکتەری مەترسییان هەیە.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • چاودێریکردنی ئانیوریسمە ناسراوەکان: بە پشکنینی بەردەوام و وێنەگرتن.
- • دەرمان: بەکارهێنانی دەرمان بۆ کۆنترۆڵکردنی فشاری خوێن و کۆلیسترۆڵ.
- • گۆڕینی شێوازی ژیان: خواردنی تەندروست، وەرزشکردن، و وازهێنان لە جگەرەکێشان.
- • نەشتەرگەری: ئەگەر ئانیوریسمەکە گەورە بێت یان مەترسی تەقینی هەبێت.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی ئانیوریسمی ئائورتا زۆرجار بە شێوەیەکی ڕێکەوت دەکرێت لە کاتی پشکنینی پزیشکی یان وێنەگرتنی بۆ مەبەستێکی تر. پزیشک دەتوانێت لە ڕێگەی پشکنینی جەستەییەوە گومان بکات لە بوونی ئانیوریسم، بەتایبەتی ئەگەر بتوانێت لە کاتی پشکنیندا هەست بە لێدانێکی نامۆ بکات لە سکدا. پشکنینەکانی تاقیگەیی بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ دەستنیشانکردنی ئانیوریسم بەکار نایەن، بەڵام دەتوانن یارمەتیدەر بن لە دیاریکردنی هۆکارەکانی مەترسی وەک بەرزەفشاری خوێن و بەرزی کۆلیسترۆڵ. هەروەها، پشکنینی خوێن دەتوانێت نیشانەکانی هەوکردن دەستنیشان بکات کە ڕەنگە پەیوەندی بە دروستبوونی ئانیوریسمەوە هەبێت. وێنەگرتن گرنگترین ڕێگایە بۆ دەستنیشانکردنی ئانیوریسمی ئائورتا. سۆنەر (Ultrasound) دەتوانێت بۆ پشکنینی ئانیوریسمی ئائۆرتای سک بەکاربهێنرێت و ڕێگەیەکی هەرزان و بێ زیانە. تیشکی ئێکس (X-ray) بە تەنها بەس نییە بۆ دەستنیشانکردنی ئانیوریسم، بەڵام دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دۆزینەوەی نیشانەکانی تر. CT scan و MRI دوو ڕێگای پێشکەوتووی وێنەگرتنن کە زۆر بە وردی دەتوانن قەبارە و شوێنی ئانیوریسمەکە دیاری بکەن. CT scan زۆرجار بۆ دەستنیشانکردنی خێرا بەکاردێت، بەتایبەتی لە حاڵەتە فریاگوزارییەکاندا. MRI وێنەیەکی وردتر دەدات و بۆ پلاندانانی نەشتەرگەری بەکاردێت. هەروەها، ئەنجیۆگرافی (Angiography) ڕێگایەکە کە بۆ دیاریکردنی خوێنبەرەکان بەکاردێت و دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دیاریکردنی وردی شوێنی ئانیوریسمەکە و پەیوەندییەکانی لەگەڵ خوێنبەرەکانی تردا. بەڵام ئەم ڕێگایە کەمتر بەکاردێت بەهۆی ئەوەی ڕێگایەکی داگیرکارییە و مەترسی زیاتری هەیە.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی ئانیوریسمی ئائورتا بریتییە لە چاودێریکردنی بەردەوام و کۆنترۆڵکردنی فاکتەرەکانی مەترسی و گۆڕینی شێوازی ژیان. پشکنینی بەردەوام بە وێنەگرتن (وەک CT scan یان MRI) پێویستە بۆ چاودێریکردنی قەبارەی ئانیوریسمەکە و دڵنیابوون لەوەی کە بە خێرایی گەشە ناکات. گۆڕینی شێوازی ژیان ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە بەڕێوەبردنی ئانیوریسمەکە. وازهێنان لە جگەرەکێشان زۆر گرنگە چونکە جگەرەکێشان گەشەکردنی ئانیوریسمەکە خێراتر دەکات و مەترسی تەقین زیاد دەکات. هەروەها، خواردنی تەندروست و کەم چەوری و وەرزشکردنی بەردەوام یارمەتیدەرن لە کۆنترۆڵکرد
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • جگەرەکێشان: وازهێنان لە جگەرەکێشان یەکێکە لە گرنگترین هەنگاوەکان بۆ کەمکردنەوەی مەترسییەکە.
- • بەرزەفشاری خوێن: کۆنترۆڵکردنی فشاری خوێن بە دەرمان و گۆڕینی شێوازی ژیان.
- • بەرزی کۆلیسترۆڵ: دابەزاندنی ئاستی کۆلیسترۆڵ بە دەرمان و خۆراکی تەندروست.
- • قەڵەوی: دابەزاندنی کێش و ڕێگەگرتن لە قەڵەوی.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسییەکە لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی دەبن.
- • مێژووی خێزانی: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەتدا تووشی ئانیوریسم بووبێت، ئەوا ئەگەری تووشبوونی تۆش زیاترە.
- • نەخۆشییە بۆماوەییەکان: هەبوونی نەخۆشی بۆماوەیی وەک نەخۆشی مارفان.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • تەقینی ئانیوریسم: ئەمە ئاڵۆزییەکی کوشندەیە و دەبێتە هۆی خوێنبەربوونی ناوەکیی زۆر.
- • دروستبوونی لێکچوون (Dissection): دروستبوونی درزێک لە دیواری ئائۆرتادا، کە دەتوانێت ڕێگری لە گەیشتنی خوێن بکات بۆ ئەندامە گرنگەکان.
- • دروستبوونی جەڵتەی خوێن: لەناو ئانیوریسمەکەدا دەتوانێت جەڵتەی خوێن دروست ببێت و بگوازرێتەوە بۆ بەشەکانی تری لەش و ببێتە هۆی گیرانی خوێنبەرەکان.
- • فشار خستنە سەر ئەندامەکانی دەوروبەر: ئانیوریسمە گەورەکان دەتوانن فشار بخەنە سەر بۆری هەوا، سورێنچک، یان دەمارەکان و ببنە هۆی کێشە لە هەناسەدان، قوتدان، یان ئازار.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • نەخۆشی گورچیلە: ئەگەر ئانیوریسمەکە فشار بخاتە سەر خوێنبەرەکانی گورچیلە، دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی کارکردنی گورچیلە.
- • کێشە لە گەیشتنی خوێن بۆ قاچەکان: ئانیوریسم دەتوانێت ڕێگری لە گەیشتنی خوێن بکات بۆ قاچەکان و ببێتە هۆی ئازار و سڕبوون.
- • نەخۆشی دڵ: پەیوەندی هەیە لە نێوان ئانیوریسمی ئائورتا و نەخۆشییەکانی دڵدا.
- • مردن: بە تایبەتی ئەگەر ئانیوریسمەکە بتەقێت یان لێکچوون دروست ببێت.