ئازاری سنگی نەجێگیر (Unstable Angina)
وەسف
ئازاری سنگی نەجێگیر جۆرێکە لە ئازاری سنگ (ئەنجینا) کە بە شێوەیەکی چاوەڕوان نەکراو ڕوودەدات و زۆرتر و بەردەوامترە لە ئەنجینای جێگیر. ئەنجینا بە گشتی ئازار یان ناڕەحەتییە لە سنگدا کە ڕوودەدات کاتێک دڵ بەشی پێویست خوێن و ئۆکسجینی پێ ناگات. لە ئەنجینای نەجێگیردا، ئازارەکە دەتوانێت لە کاتی پشوودا یان بە کەمترین هەوڵ ڕووبدات، و زۆرجار نیشانەیەکی مەترسیدارە کە دەریدەخات دڵ بە تەواوی خوێنی پێویستی پێ ناگات. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی جەڵتەی دڵ (Myocardial infarction) ئەگەر چارەسەر نەکرێت. ئەنجینای نەجێگیر بەهۆی کەمبوونەوەی خوێنبەرەکان (atherosclerosis) دروست دەبێت، کە بریتییە لە کۆبوونەوەی چەوری و ماددەکانی تر لە دیواری خوێنبەرەکاندا. ئەمەش دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی خوێنبەرەکان و کەمبوونەوەی ڕێژەی خوێن کە دەگاتە دڵ. لە ئەنجینای نەجێگیردا، پەڵکێکی خوێن (blood clot) لەوانەیە لەسەر ڕووی پەڵکە چەورییەکە دروست ببێت و بە شێوەیەکی کاتی ڕێگری لە خوێنبەرەکە بکات. ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ دڵ و دروستبوونی ئازاری سنگ. ئەنجینای نەجێگیر حاڵەتێکی باوە، بەتایبەتی لە کەسانی بەتەمەن و ئەوانەی کە هۆکارەکانی مەترسی نەخۆشییەکانی دڵیان هەیە. ڕێژەی ڕوودانی ئەم نەخۆشییە بەپێی تەمەن و ڕەگەز و نەژاد و شوێنی جوگرافی دەگۆڕێت. گرنگی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە دەتوانێت ببێتە هۆی جەڵتەی دڵ و مردنی لەناکاو، بۆیە دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی زۆر گرنگە. ئەنجینای نەجێگیر نیشانەیە بۆ ئەوەی کە نەخۆشییەکانی دڵ لە قۆناغێکی مەترسیداردان و پێویستە بە زووترین کات چارەسەر بکرێن بۆ ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییە مەترسیدارەکان. زۆر گرنگە کە خەڵک لە نیشانەکانی ئاگادار بن و ئەگەر هەستیان پێکرد سەردانی پزیشک بکەن.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • ئازاری سنگ یان ناڕەحەتی کە بە شێوەیەکی چاوەڕوان نەکراو ڕوودەدات (ئازارەکە لەوانەیە وەک فشار، قورسی، سووتانەوە یان توندی هەست پێ بکرێت).
- • ئازاری سنگ کە لە کاتی پشوودا یان بە کەمترین هەوڵ ڕوودەدات.
- • ئازاری سنگ کە زۆرتر و بەردەوامترە لە ئەنجینای جێگیر.
- • ئازاری سنگ کە بە دەرمانەکانی ئەنجینا (وەک نیترۆگلیسرین) باش نابێت.
- • ئازاری سنگ کە بۆ مل، شەویلگە، شانەکان، بازووەکان یان پشت بڵاودەبێتەوە.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • هەناسەتەنگی.
- • ئارەقکردنەوەی سارد.
- • دڵتێکەڵهاتن و ڕشانەوە.
- • سەرگێژخواردن یان بێهۆشبوون.
- • ترس و دڵەڕاوکێی زۆر.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • تەسکبوونەوەی خوێنبەرەکانی دڵ (Coronary Artery Disease): ئەمە هۆکاری سەرەکییە، کە بەهۆی کۆبوونەوەی پەڵکەی چەوری (atherosclerosis) لە دیواری خوێنبەرەکاندا ڕوودەدات. ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ دڵ.
- • دروستبوونی پەڵکەی خوێن (Thrombus): پەڵکەی خوێن دەتوانێت لەسەر ڕووی پەڵکەی چەورییەکە دروست ببێت و بە شێوەیەکی کاتی ڕێگری لە خوێنبەرەکە بکات، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ دڵ.
- • گرژبوونی خوێنبەرەکانی دڵ (Coronary Artery Spasm): لە هەندێک حاڵەتدا، خوێنبەرەکانی دڵ بە شێوەیەکی لەناکاو گرژ دەبن، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ دڵ.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • جگەرەکێشان.
- • بەرزی پەستانی خوێن.
- • بەرزی کۆلیسترۆڵ.
چارەسەرەکان
- چارەسەری ئەنجینای نەجێگیر ئامانجی ڕزگارکردنی نەخۆشە لە ئازار و ڕێگریکردن لە جەڵتەی دڵ و ئاڵۆزییەکانی تر. چارەسەرەکە بە شێوەیەکی گشتی چەندین ڕێگا لەخۆدەگرێت.
- دەرمانەکان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە چارەسەری ئەنجینای نەجێگیر. دەرمانی دژە پەڵکە (Antiplatelet medications) وەک ئەسپرین (Aspirin) و کلوپیدۆگرێل (Clopidogrel) بەکاردەهێنرێن بۆ ڕێگریکردن لە دروستبوونی پەڵکەی خوێن و باشترکردنی ڕێڕەوی خوێن لە خوێنبەرەکاندا. هەروەها، دەرمانی دژە کۆئاگولانت (Anticoagulant medications) وەک هێپارین (Heparin) بەکاردەهێنرێن بۆ ڕێگریکردن لە گەورەبوونی پەڵکەی خوێن و ڕێگریکردن لە دروستبوونی پەڵکەی نوێ.
- دەرمانی نیترات (Nitrates) بەکاردەهێنرێن بۆ فراوانکردنی خوێنبەرەکانی دڵ و کەمکردنەوەی ئازاری سنگ. دەرمانی بێتا بلۆکەر (Beta-blockers) بەکاردەهێنرێن بۆ هێواشکردنەوەی لێدانی دڵ و کەمکردنەوەی پەستانی خوێن و کەمکردنەوەی پێویستی دڵ بە ئۆکسجین. دەرمانی ستاتین (Statins) بەکاردەهێنرێن بۆ دابەزاندنی ئاستی کۆلیسترۆڵ لە خوێندا و ڕێگریکردن لە گەشەکردنی پەڵکەی چەوری لە خوێنبەرەکاندا.
- لە هەندێک حاڵەتدا، ڕەنگە پێویست بکات نەشتەرگەری ئەنجام بدرێت بۆ چارەسەرکردنی ئەنجینای نەجێگیر. ئەنجیۆپلاستی دڵ (Coronary Angioplasty) بریتییە لە داخلکردنی باڵۆنێک بۆ ناو خوێنبەرە تەسکبووەکە و فراوانکردنی بۆ باشترکردنی ڕێڕەوی خوێن. زۆرجار، ستێنت (Stent) دادەنرێت بۆ ئەوەی خوێنبەرەکە کراوە بمێنێتەوە. نەشتەرگەری بایپاسکردنی خوێنبەرەکانی دڵ (Coronary Artery Bypass Grafting - CABG) بریتییە لە دروستکردنی ڕێڕەوێکی نوێ بۆ خوێن بۆ ئەوەی بە دەوری خوێنبەرە تەسکبووەکەدا بڕوات.
- جگە لە دەرمان و نەشتەرگەری، چاودێریکردنی نەخۆش لە نەخۆشخانە زۆر گرنگە. چاودێریکردنی بەردەوامی لێدانی دڵ و پەستانی خوێن و ئاستی ئۆکسجین لە خوێندا پێویستە. هەروەها، پێویستە ئۆکسجین بدرێت بە نەخۆش ئەگەر ئاستی ئۆکسجین لە خوێندا نزم بێت.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان: ئەمە یەکێکە لە گرنگترین هەنگاوەکان بۆ پاراستنی دڵ.
- • ڕاگرتنی کێشی تەندروست: کەمکردنەوەی کێش ئەگەر زیادە و پاراستنی کێشێکی تەندروست.
- • خواردنی خۆراکی تەندروست: خواردنی سەوزە و میوە و دانەوێڵە و کەمکردنەوەی چەوری و خوێ.
- • ئەنجامدانی وەرزش بە شێوەیەکی ڕێکخراو: ڕۆژانە لانیکەم ٣٠ خولەک وەرزش بکە.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەکارهێنانی دەرمانەکان بە ڕێنمایی پزیشک: وەک دەرمانی دژە پەڵکە و دابەزاندنی کۆلیسترۆڵ و پەستانی خوێن.
- • بەڕێوەبردنی نەخۆشییە درێژخایەنەکان: وەک شەکرە و بەرزی پەستانی خوێن.
- • پشکنینی بەردەوام: سەردانی پزیشک بە شێوەیەکی ڕێکخراو بۆ پشکنین و دڵنیابوون لە تەندروستی دڵ.
- • گۆڕینی شێوازی ژیان: بەردەوامبوون لەسەر شێوازی ژیانی تەندروست وەک خۆراک و وەرزش.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی ئەنجینای نەجێگیر پێویستی بە هەڵسەنگاندنی وردی پزیشکی هەیە، کە چەندین هەنگاو لەخۆدەگرێت. سەرەتا، پزیشک مێژووی تەندروستی نەخۆش وەردەگرێت و پرسیار لە نیشانەکان دەکات، بەتایبەتی جۆری ئازاری سنگ، ماوەکەی، و ئەو شتانەی کە ئازارەکە زیاد یان کەم دەکەنەوە. پاشان پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات بۆ هەڵسەنگاندنی لێدانی دڵ، پەستانی خوێن، و نیشانەکانی تری پەیوەست بە نەخۆشییەکانی دڵ. پشکنینە تاقیگەییەکان زۆر گرنگن بۆ دەستنیشانکردنی ئەنجینای نەجێگیر. پشکنینی خوێن ئەنجام دەدرێت بۆ دیاریکردنی ئاستی ئەنزیمەکانی دڵ، وەک ترۆپۆنین (Troponin)، کە لە کاتی زیانگەیاندن بە ماسولکەکانی دڵ بەرز دەبێتەوە. هەروەها پشکنینی خوێن بۆ دیاریکردنی ئاستی کۆلیسترۆڵ و شەکر و چەورییەکان ئەنجام دەدرێت بۆ دەستنیشانکردنی هۆکارەکانی مەترسی نەخۆشییەکانی دڵ. وێنەگرتنی دڵ یارمەتیدەرە بۆ بینینی خوێنبەرەکانی دڵ و دیاریکردنی هەر کێشەیەک. نەخشەی دڵ (Electrocardiogram - ECG) ئەنجام دەدرێت بۆ تۆمارکردنی چالاکییە کارەباییەکانی دڵ و دیاریکردنی هەر نائاساییەک لە لێدانی دڵدا. هەروەها، پشکنینی سترێسی دڵ (Stress Test) ئەنجام دەدرێت بۆ هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی کارکردنی دڵ لە کاتی وەرزشکردن یان سترێسدا. ئەم پشکنینە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دیاریکردنی ئەوەی کە ئایا خوێنبەرەکانی دڵ تەسک بوونەتەوە یان نا. لە هەندێک حاڵەتدا، پێویستە ئەنجامی ئەنجیۆگرافی دڵ (Coronary Angiography) وەربگیرێت. ئەم پشکنینە بریتییە لە داخلکردنی بۆرییەکی باریک بۆ ناو خوێنبەرەکانی دڵ و بەکارهێنانی ڕەنگێک بۆ بینینی خوێنبەرەکان بە ڕوونی لەسەر شاشەی تیشکی ئێکس. ئەم پشکنینە یارمەتیدەرە بۆ دیاریکردنی شوێن و ڕێژەی تەسکبوونەوەی خوێنبەرەکان و بڕیاردان لەسەر چارەسەری گونجاو.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی ئەنجینای نەجێگیر بریتییە لە گۆڕینی شێوازی ژیان و بەکارهێنانی دەرمانەکان بە شێوەیەکی بەردەوام و چاودێریکردنی بەردەوامی تەندروستی دڵ. گۆڕینی شێوازی ژیان بریتییە لە وازهێنان لە جگەرەکێشان، خواردنی خۆراکی تەندروست، ئەنجامدانی وەرزش بە شێوەیەکی ڕێکخراو، و ڕاگرتنی کێشی تەندروست. پێویستە نەخۆش بەردەوام بێت لەسەر بەکارهێنانی دەرمانەکان بە ڕێنمایی پزیشک، وەک دەرمانی دژە پەڵکە و دابەزاندنی کۆلیسترۆڵ و پەستانی خوێن. هەروەها، پێویستە نەخۆش بە شێوەیەکی ڕێکخراو سەردانی پزیشک بکات بۆ پشکنین و دڵنیابوون لە تەندروستی دڵ. چاودێریکردنی بەردەوامی تەندروستی دڵ بریتییە لە ئەنجامدانی نەخشەی دڵ (ECG) و پشکنینی سترێسی دڵ (Stress Test) بە شێوەیەکی ڕێکخرا
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • جگەرەکێشان: وازهێنان لە جگەرەکێشان مەترسییەکە کەم دەکاتەوە.
- • بەرزی پەستانی خوێن: کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن بە دەرمان و گۆڕینی شێوازی ژیان.
- • بەرزی کۆلیسترۆڵ: دابەزاندنی کۆلیسترۆڵ بە دەرمان و خۆراک.
- • قەڵەوی و کەمجووڵەیی: کەمکردنەوەی کێش و ئەنجامدانی وەرزش بە شێوەیەکی ڕێکخراو.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسییەکە لەگەڵ زیادبوونی تەمەن زیاد دەکات.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر تووشی دەبن لە چاو ژنان، بەتایبەتی پێش تەمەنی نائومێدی.
- • مێژووی خێزانی: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەت نەخۆشی دڵی هەبووبێت، ئەوا مەترسییەکەت زیاترە.
- • نەژاد: هەندێک نەژاد زیاتر تووشی دەبن.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • جەڵتەی دڵ (Myocardial Infarction): کەمبوونەوەی تەواوی خوێن بۆ بەشێک لە دڵ دەبێتە هۆی مردنی خانەکانی دڵ.
- • لێدانی ناڕێکی دڵ (Arrhythmia): دەتوانێت ببێتە هۆی لێدانی نائاسایی دڵ، کە لەوانەیە مەترسیدار بێت.
- • وەستانی دڵ (Cardiac Arrest): لە حاڵەتە زۆر مەترسیدارەکاندا، دڵ لە لێدان دەوەستێت.
- • شۆکی دڵ (Cardiogenic Shock): دڵ ناتوانێت خوێن بە ڕێژەی پێویست پاڵ بنێت بۆ ئەندامەکانی لەش.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • لاوازی دڵ (Heart Failure): دڵ ناتوانێت بە ڕێژەی پێویست خوێن پاڵ بنێت.
- • ئەنجینای بەردەوام (Chronic Angina): ئازاری سنگ بەردەوام دەبێت و کاریگەری لەسەر کوالێتی ژیان دەبێت.
- • مردنی لەناکاو (Sudden Cardiac Death): بەهۆی لێدانی ناڕێکی مەترسیداری دڵ ڕوودەدات.
- • تێکچوونی کوالێتی ژیان (Reduced Quality of Life): بەهۆی ئازاری بەردەوام و سنووردارکردنی چالاکییەکان.