ئازاری سنگی جێگیر (Stable Angina)
وەسف
ئازاری سنگی جێگیر (Stable Angina) جۆرێکە لە ئازاری سنگ کە ڕوودەدات کاتێک ماسولکەکانی دڵ بڕی پێویستی خوێن و ئۆکسجینیان پێناگات. ئەمە بەزۆری بەهۆی تەسکبوونەوەی خوێنبەرەکانی دڵ (خوێنبەرە تاجییەکان) ڕوودەدات، کە بە نەخۆشی خوێنبەرە تاجییەکان (Coronary Artery Disease - CAD) ناسراوە. لە نەخۆشی خوێنبەرە تاجییەکاندا، چەوری و ماددەکانی تر لەسەر دیواری ناوەوەی خوێنبەرەکان کۆدەبنەوە و پلاک (Plaque) دروست دەکەن، ئەمەش دەبێتە هۆی تەسکبوونەوە و ڕەقبوونی خوێنبەرەکان (Atherosclerosis). کاتێک دڵ زیاتر کار دەکات، بۆ نموونە لە کاتی وەرزشکردن یان سترێسدا، پێویستی بە ئۆکسجینی زیاتر دەبێت. ئەگەر خوێنبەرەکان تەسک بن، ناتوانن بڕی پێویست خوێن بگەیەنن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئازاری سنگ. ئازاری سنگی جێگیر بەوە جیادەکرێتەوە کە بە شێوەیەکی پێشبینیکراو ڕوودەدات و بەزۆری لە ئەنجامی هەوڵدان یان سترێسدا دەردەکەوێت. ئازارەکە بە زۆری لە ماوەی چەند خولەکێکدا نامێنێت بە پشوودان یان بە بەکارهێنانی دەرمانی نیترۆگلیسرین (Nitroglycerin). گرنگی ئازاری سنگی جێگیر لەوەدایە کە نیشانەیەکی هۆشدارییە بۆ ئەوەی کەسەکە تووشی نەخۆشی دڵی هەیە و پێویستە چارەسەری پێویست وەربگرێت بۆ ڕێگریکردن لە ڕوودانی کێشەی جدیتری دڵ وەک جەڵتەی دڵ (Myocardial Infarction). ئازاری سنگی جێگیر نەخۆشییەکی باوە، بەتایبەتی لەنێو کەسانی بەتەمەن و ئەوانەی کە فاکتەری مەترسی نەخۆشی دڵیان هەیە. بەپێی ئامارەکان، نزیکەی 9 ملیۆن کەس لە ئەمریکا تووشی ئازاری سنگی جێگیر بوون. بڵاوبوونەوەی ئەم نەخۆشییە لە وڵاتانی تردا جیاوازە بەپێی شێوازی ژیان و هۆکارە بۆماوەییەکان. ئازاری سنگی جێگیر کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر کوالێتی ژیانی کەسەکان هەیە. ئازارەکە دەتوانێت چالاکییە ڕۆژانەییەکان سنووردار بکات و ترس و دڵەڕاوکێ دروست بکات. هەروەها، ئازاری سنگی جێگیر دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی تر وەک جەڵتەی دڵ و وەستانی دڵ. بۆیە، دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی زووی ئازاری سنگی جێگیر زۆر گرنگە بۆ باشترکردنی تەندروستی و کوالێتی ژیانی تووشبووان.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • ئازار یان ناڕەحەتی لە سنگدا (فشاری سنگ، قورسی، سووتانەوە)
- • ئازارەکە بەزۆری لە کاتی وەرزشکردن یان سترێسدا دەست پێدەکات
- • ئازارەکە بە پشوودان یان بە بەکارهێنانی نیترۆگلیسرین نامێنێت
- • ئازارەکە دەتوانێت بۆ شانەکان، باڵەکان، مل، یان شەویلگە بڵاوببێتەوە
- • هەناسەتەنگی لەگەڵ ئازاری سنگدا
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • ئازار لە کاتی چالاکیی کەمتردا ڕوودەدات
- • ئازارەکە توندتر دەبێت
- • ئازارەکە زیاتر دەخایەنێت
- • سەرگێژخواردن
- • ئارەقکردنەوەی سارد
- • دڵتێکەڵهاتن
- • ماندوێتی زۆر
- • هەستکردن بە دڵەڕاوکێ
- • لێدانی دڵ ناڕێک دەبێت
- • بێهۆشبوون
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • تەسکبوونەوەی خوێنبەرە تاجییەکان (Coronary Artery Disease - CAD): ئەمە هۆکاری سەرەکییە، کە بەهۆی کۆبوونەوەی پلاک لەسەر دیواری خوێنبەرەکان ڕوودەدات. پلاک لە چەوری، کۆلیسترۆڵ، و ماددەکانی تر پێکدێت. ئەم کۆبوونەوەیە دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی خوێنبەرەکان و کەمبوونەوەی ڕێژەی خوێن کە دەگات بە دڵ.
- • گرژبوونی خوێنبەرە تاجییەکان (Coronary Artery Spasm): لە هەندێک حاڵەتدا، خوێنبەرەکان بە شێوەیەکی کاتی گرژ دەبن، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ڕێژەی خوێن بۆ دڵ. ئەم گرژبوونە دەتوانێت بەهۆی سترێس، ساردبوونەوە، یان بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان ڕووبدات.
- • نەخۆشییەکانی خوێن: هەندێک نەخۆشی خوێن دەتوانن ببنە هۆی ئەوەی کە خوێن خەستتر بێت و بە ئاسانی لە خوێنبەرەکاندا نەسووڕێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ڕێژەی خوێن بۆ دڵ.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • جگەرەکێشان
- • بەرزی پەستانی خوێن
- • بەرزی کۆلیسترۆڵ
چارەسەرەکان
- چارەسەری ئازاری سنگی جێگیر ئامانجی کەمکردنەوەی نیشانەکان، ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان، و باشترکردنی کوالێتی ژیانە. چارەسەرەکە دەتوانێت دەرمان، گۆڕینی شێوازی ژیان، و لە هەندێک حاڵەتدا نەشتەرگەری لەخۆ بگرێت.
- **دەرمانەکان:**
- * **Nitrates:** ئەم دەرمانانە یارمەتی فراوانکردنی خوێنبەرەکان دەدەن و ڕێژەی خوێن بۆ دڵ زیاد دەکەن. نیترۆگلیسرین بە شێوەی حەب یان سپرا بەکاردەهێنرێت بۆ کەمکردنەوەی ئازاری سنگ.
- * **Beta-blockers:** ئەم دەرمانانە لێدانی دڵ هێواش دەکەنەوە و پەستانی خوێن دادەبەزێنن، ئەمەش یارمەتی کەمکردنەوەی پێویستی دڵ بە ئۆکسجین دەدات.
- * **Calcium Channel Blockers:** ئەم دەرمانانە یارمەتی خاوبوونەوەی ماسولکەکانی خوێنبەرەکان دەدەن و ڕێژەی خوێن بۆ دڵ زیاد دەکەن.
- * **Aspirin and Antiplatelet Drugs:** ئەم دەرمانانە یارمەتی ڕێگریکردن لە دروستبوونی کڵۆچەی خوێن دەدەن و مەترسی جەڵتەی دڵ کەم دەکەنەوە.
- * **Statins:** ئەم دەرمانانە یارمەتی دابەزاندنی ئاستی کۆلیسترۆڵ دەدەن و مەترسی نەخۆشی دڵ کەم دەکەنەوە.
- * **R
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان: وازهێنان لە جگەرەکێشان یەکێکە لە گرنگترین هەنگاوەکان بۆ ڕێگریکردن لە نەخۆشی دڵ.
- • ڕێکوپێک وەرزشکردن: وەرزشکردن یارمەتی بەهێزکردنی دڵ دەدات و پەستانی خوێن و کۆلیسترۆڵ دادەبەزێنێت.
- • خواردنی تەندروست: خواردنی میوە، سەوزە، دانەوێڵەکان، و چەورییە تەندروستەکان یارمەتی پاراستنی تەندروستی دڵ دەدات.
- • کەمکردنەوەی سترێس: فێربوونی ڕێگاکانی کەمکردنەوەی سترێس، وەک یوگا و مێدیتەیشن، یارمەتی پاراستنی تەندروستی دڵ دەدات.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەکارهێنانی دەرمانەکان بە ڕێنمایی پزیشک: دەرمانەکان دەتوانن یارمەتی کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن، کۆلیسترۆڵ، و شەکرە بدەن.
- • بەشداری لە بەرنامەکانی چاکبوونەوەی دڵ: ئەم بەرنامانە یارمەتی فێربوونی شێوازی ژیانی تەندروست و بەڕێوەبردنی نەخۆشی دڵ دەدەن.
- • پشکنینی بەردەوام لەلای پزیشک: پشکنینی بەردەوام یارمەتی دەستنیشانکردنی کێشەکان دەدات لە قۆناغی سەرەتاییدا.
- • پابەندبوون بە ڕێنماییەکانی پزیشک: پابەندبوون بە ڕێنماییەکانی پزیشک یارمەتی کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشییەکە دەدات و ڕێگری دەکات لە ئاڵۆزییەکان.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی ئازاری سنگی جێگیر پشت دەبەستێت بە چەند هەنگاوێک، کە بریتین لە پشکنینی جەستەیی، مێژووی نەخۆشی، و چەند پشکنینێکی تاقیگەیی و وێنەیی. یەکەم هەنگاو بریتییە لە وەرگرتنی مێژووی تەندروستی نەخۆشەکە. پزیشکەکە پرسیار لە نەخۆشەکە دەکات دەربارەی نیشانەکانی، چۆنیەتی دەستپێکردنی ئازارەکە، ئەو شتانەی کە ئازارەکە زیاد دەکەن یان کەم دەکەنەوە، و هەروەها دەربارەی فاکتەرەکانی مەترسی نەخۆشی دڵ، وەک جگەرەکێشان، بەرزی پەستانی خوێن، بەرزی کۆلیسترۆڵ، نەخۆشی شەکرە، و مێژووی خێزانی نەخۆشی دڵ. پاشان، پزیشکەکە پشکنینی جەستەیی بۆ نەخۆشەکە ئەنجام دەدات، کە بریتییە لە گوێگرتن لە دڵ و سییەکان، پێوانەکردنی پەستانی خوێن، و پشکنینی دەمارەکان. بۆ پشتڕاستکردنەوەی دەستنیشانەکە و دیاریکردنی هۆکاری ئازاری سنگەکە، چەند پشکنینێکی تاقیگەیی و وێنەیی ئەنجام دەدرێن، لەوانە: * **Electrocardiogram (EKG or ECG):** ئەم پشکنینە چالاکییە کارەباییەکانی دڵ تۆمار دەکات و دەتوانێت نیشانەکانی زیان گەیاندن بە دڵ یان لێدانی دڵی ناڕێک دەستنیشان بکات. * **Blood Tests:** پشکنینی خوێن دەتوانێت ئاستی کۆلیسترۆڵ، شەکر، و ئەنزیمەکانی دڵ دیاری بکات. بەرزبوونەوەی ئاستی ئەنزیمەکانی دڵ دەتوانێت نیشانەی زیان گەیاندن بە دڵ بێت. * **Stress Test:** ئەم پشکنینە چالاکییەکانی دڵ لە کاتی وەرزشکردندا هەڵدەسەنگێنێت. نەخۆشەکە لەسەر پیادەڕەو یان پاسکیل وەرزش دەکات لەکاتێکدا EKG چاودێری دەکات. ئەگەر نەخۆشەکە ناتوانێت وەرزش بکات، دەرمانێک بەکاردەهێنرێت بۆ زیادکردنی لێدانی دڵ. * **Echocardiogram:** ئەم پشکنینە وێنەی دڵ بە بەکارهێنانی شەپۆلی دەنگی دروست دەکات. دەتوانێت قەبارە و شێوەی دڵ، هەروەها توانای پەمپکردنی دڵ نیشان بدات. * **Nuclear Stress Test:** ئەم پشکنینە هاوشێوەی پشکنینی سترێسە، بەڵام بڕێکی کەم لە ماددەی ڕادیۆئەکتیڤ بەکاردەهێنرێت بۆ نیشاندانی ڕێژەی خوێن کە دەگات بە دڵ. * **Coronary Angiography:** ئەم پشکنینە وێنەی خوێنبەرە تاجییەکان دەگرێت بە بەکارهێنانی ڕەنگێک و تیشکی ئێکس. ئەم پشکنینە دەتوانێت تەسکبوونەوە یان بلۆکبوونی خوێنبەرەکان دەستنیشان بکات.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • جگەرەکێشان: جگەرەکێشان زیان بە دیواری خوێنبەرەکان دەگەیەنێت و مەترسی دروستبوونی پلاک زیاد دەکات.
- • بەرزی کۆلیسترۆڵ: بەرزی ئاستی کۆلیسترۆڵی خراپ (LDL) دەبێتە هۆی کۆبوونەوەی چەوری لە خوێنبەرەکاندا.
- • بەرزی پەستانی خوێن: پەستانی خوێنی بەرز زیان بە دیواری خوێنبەرەکان دەگەیەنێت و مەترسی ڕەقبوونی خوێنبەرەکان زیاد دەکات.
- • نەخۆشی شەکرە: نەخۆشی شەکرە دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە خوێنبەرەکان و زیادکردنی مەترسی نەخۆشی دڵ.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسی تووشبوون بە ئازاری سنگی جێگیر لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی ئازاری سنگی جێگیر دەبن، بەتایبەتی لە تەمەنە بچووکەکاندا.
- • مێژووی خێزانی: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەتدا تووشی نەخۆشی دڵ بووبێت، ئەوا مەترسی تووشبوونی تۆش زیاد دەکات.
- • نەژاد: هەندێک نەژاد زیاتر مەترسی تووشبوونیان بە نەخۆشی دڵ هەیە.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • ئازاری سنگی ناجێگیر (Unstable Angina): ئازاری سنگی جێگیر دەتوانێت بگۆڕێت بۆ ئازاری سنگی ناجێگیر، کە مەترسیدارترە و پێویستی بە چارەسەری خێرا هەیە.
- • جەڵتەی دڵ (Myocardial Infarction): ئەگەر خوێنبەرەکان بە تەواوی دابخرێن، ئەوا دەبێتە هۆی جەڵتەی دڵ.
- • لێدانی دڵی ناڕێک (Arrhythmia): کەمبوونەوەی ڕێژەی خوێن بۆ دڵ دەتوانێت ببێتە هۆی لێدانی دڵی ناڕێک.
- • وەستانی دڵ (Heart Failure): لە درێژخایەندا، ئازاری سنگی جێگیر دەتوانێت ببێتە هۆی لاوازبوونی دڵ و وەستانی دڵ.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • کەمبوونەوەی کوالێتی ژیان: ئازاری سنگی جێگیر دەتوانێت چالاکییە ڕۆژانەییەکان سنووردار بکات و ببێتە هۆی کەمبوونەوەی کوالێتی ژیان.
- • خەمۆکی و دڵەڕاوکێ: تووشبوون بە نەخۆشی دڵ دەتوانێت ببێتە هۆی خەمۆکی و دڵەڕاوکێ.
- • وەستانی دڵ (Heart Failure): بەردەوامی ئازاری سنگی جێگیر دەبێتە هۆی لاوازبوونی ماسولکەی دڵ و دواجار دەبێتە هۆی وەستانی دڵ.
- • مردنی لەناکاو (Sudden Cardiac Death): لە هەندێک حاڵەتدا، ئازاری سنگی جێگیر دەتوانێت ببێتە هۆی مردنی لەناکاو بەهۆی لێدانی دڵی مەترسیدار.