ئازاری سنگی جۆراوجۆر (Variant Angina)
وەسف
ئازاری سنگی جۆراوجۆر، کە بە ئازاری سنگی پرینزمێتاڵ (Prinzmetal's angina) یش ناسراوە، جۆرێکە لە ئازاری سنگ کە بەهۆی گرژبوونی لەناکاوی دەمارەکانی خوێنبەری دڵەوە دروست دەبێت. ئەم گرژبوونە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی کاتیی خوێن بۆ ماسولکەکانی دڵ، کە دەبێتە هۆی ئازار. جیاواز لە ئازاری سنگی ئاسایی (stable angina)، کە بەهۆی تەسکبوونەوەی خوێنبەرەکانەوە دروست دەبێت بەهۆی کۆبوونەوەی چەوری (atherosclerosis)، ئازاری سنگی جۆراوجۆر زۆرجار لە کاتی پشوودا ڕوودەدات، بەزۆری لە شەودا یان لە بەیانی زوودا. هۆکاری سەرەکی ئەم گرژبوونە بە تەواوی ڕوون نییە، بەڵام وا دادەنرێت کە پەیوەندی بە تێکچوونی کارکردنی دیواری خوێنبەرەکانەوە هەبێت. هەندێک ماددەی کیمیایی وەک هیستامین و سیرۆتۆنین دەتوانن دەمارەکانی خوێنبەر گرژ بکەن. هەروەها، هەندێک هۆکاری مەترسیداری وەک جگەرەکێشان و بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان دەتوانن ئەگەری تووشبوون بە ئازاری سنگی جۆراوجۆر زیاد بکەن. ئەم نەخۆشییە بە بەراورد بە جۆرەکانی تری ئازاری سنگ کەمترە، بەڵام گرنگە بناسرێتەوە و چارەسەر بکرێت، چونکە دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزیی مەترسیدار وەک لێدانی دڵی نائاسایی (arrhythmias) و تەنانەت وەستانی دڵیش. زوو دەستنیشانکردن و چارەسەرکردن دەتوانێت نیشانەکان کۆنتڕۆڵ بکات و مەترسییەکانی کەم بکاتەوە. گرنگی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە دەتوانێت کاریگەرییەکی زۆری لەسەر کوالێتی ژیانی تووشبووان هەبێت. ئازارە لەناکاو و چاوەڕواننەکراوەکانی دەتوانن ترس و دڵەڕاوکێ دروست بکەن، هەروەها ڕەنگە تووشبووان ناچار بن شێوازی ژیانی خۆیان بگۆڕن بۆ ئەوەی خۆیان لە هۆکارە وروژێنەرەکان بپارێزن. بۆیە، پێویستە پزیشکان و نەخۆشەکان ئاگادار بن لە نیشانەکان و ڕێگاکانی چارەسەرکردنی ئەم نەخۆشییە.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • ئازاری سنگ لەناکاو لە کاتی پشوودا: ئازارەکە زۆرجار لە پشت ئێسکی سنگدا هەست پێدەکرێت و دەتوانێت بۆ مل، شانەکان، بازووەکان، یان فەک بڵاوبێتەوە.
- • ئازارەکە بەزۆری لە شەودا یان لە بەیانی زوودا ڕوودەدات.
- • ئازارەکە دەتوانێت تەنها چەند خولەکێک بخایەنێت، بەڵام ڕەنگە زیاتریش بخایەنێت.
- • هەندێک جار ئازارەکە لەگەڵ هەناسەتەنگی و سەرگێژخواردنیشدا دەبێت.
- • ئازارەکە وەک فشار، توندی، یان سووتانەوە لە سنگدا هەستی پێدەکرێت.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • لێدانی دڵی نائاسایی (Arrhythmias): لەوانەیە دڵ بە خێرایی یان بە هێواشی لێبدات، یان لێدانەکان ناڕێک بن.
- • بێهۆشی: لە حاڵەتە توندەکاندا، کەمبوونەوەی خوێن بۆ مێشک دەتوانێت ببێتە هۆی بێهۆشی.
- • هەناسەتەنگی توند: بەهۆی کەمبوونەوەی ئۆکسجین لە خوێندا.
- • دڵەکوتێ: هەستکردن بە لێدانی دڵ بە شێوەیەکی نائاسایی.
- • ئازارەکە لەوانەیە توندتر بێت و زیاتر بخایەنێت لەگەڵ تێپەڕبوونی کات.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • گرژبوونی دەمارەکانی خوێنبەری دڵ (Coronary Artery Spasm): ئەم گرژبوونە دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی لەناکاوی دەمارەکان، کە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ ماسولکەکانی دڵ. هۆکاری ڕاستەقینەی ئەم گرژبوونە بە تەواوی ڕوون نییە، بەڵام وا دادەنرێت کە پەیوەندی بە تێکچوونی کارکردنی دیواری دەمارەکانەوە هەبێت.
- • تێکچوونی کارکردنی خانەکانی ناوپۆشی دەمارەکان (Endothelial Dysfunction): ناوپۆشی دەمارەکان ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە ڕێکخستنی گرژبوون و خاوبوونەوەی دەمارەکان. تێکچوونی ئەم کارکردنە دەتوانێت ببێتە هۆی گرژبوونی دەمارەکان.
- • زیادبوونی چالاکیی کۆئەندامی دەماری خۆکار (Autonomic Nervous System): کۆئەندامی دەماری خۆکار کۆنتڕۆڵی زۆرێک لە کارەکانی لەشی مرۆڤ دەکات، لەوانە لێدانی دڵ و فشاری خوێن. زیادبوونی چالاکیی ئەم کۆئەندامە دەتوانێت ببێتە هۆی گرژبوونی دەمارەکان.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • جگەرەکێشان
- • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان (وەک کۆکاین)
- • بەرکەوتنی سەرما
چارەسەرەکان
- چارەسەرکردنی ئازاری سنگی جۆراوجۆر ئامانجی سەرەکی بریتییە لە کەمکردنەوەی ڕوودانی ئازارەکان و ڕێگرتن لە ئاڵۆزییە مەترسیدارەکان. دەرمانەکان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە چارەسەرکردنی ئەم نەخۆشییە. دوو جۆر دەرمانی سەرەکی هەن کە بەکاردەهێنرێن:
- یەکەم، دەرمانەکانی بلۆککەری کەناڵەکانی کالسیۆم (calcium channel blockers) کە یارمەتیدەرن لە خاوکردنەوەی ماسولکەکانی دەمارەکانی خوێنبەر و ڕێگرتن لە گرژبوونیان. ئەم دەرمانانە دەتوانن ژمارەی ڕوودانی ئازارەکان کەم بکەنەوە و توندی ئازارەکەش کەمتر بکەن. هەندێک لە باوترین دەرمانەکانی ئەم گروپە بریتین لە ئامڵۆدیپین (amlodipine)، دیڵتیازیم (diltiazem)، و ڤێراپامیل (verapamil).
- دووەم، دەرمانەکانی نایترەیت (nitrates) کە هەمان کاریگەرییان هەیە و دەمارەکانی خوێنبەر فراوان دەکەن. نایترەیتەکان دەتوانن بۆ کەمکردنەوەی ئازاری لەناکاو بەکاربهێنرێن، هەروەها دەتوانن ڕۆژانە بەکاربهێنرێن بۆ ڕێگرتن لە ڕوودانی ئازارەکان. یەکێک لە باوترین نایترەیتەکان بریتییە لە نایترۆگلیسرین (nitroglycerin)، کە دەتوانرێت لەژێر زمان دابنرێت لە کاتی ئازارەکەدا بۆ ئەوەی بە خێرایی کاریگەرییەکەی دەربخات.
- هەروەها، هەندێک جار دەرمانی تریش بەکاردەهێنرێن بۆ کۆنتڕۆڵکردنی هۆکارە مەترسیدارەکان، وەک دەرمانەکانی دابەزاندنی کۆلیسترۆڵ (statins) ئەگەر نەخۆشەکە کۆلیسترۆڵی بەرز بێت. لە هەندێک حاڵەتدا، ئەگەر دەرمانەکان بەس نەبن بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ئازارەکان، ڕەنگە پێویست بکات چارەسەری تریش بەکاربهێنرێت.
- ئەنجیۆپلاستی (angioplasty) و دانانی ستێنت (stent) زۆرجار بۆ ئازاری سنگی جۆراوجۆر بەکارنایەت، چونکە ئەم نەخۆشییە بەهۆی تەسکبوونەوەی خوێنبەرەکانەوە دروست نابێت، بەڵکو بەهۆی گرژبوونیان
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان: جگەرەکێشان یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی ئازاری سنگی جۆراوجۆر، بۆیە وازهێنان لێی زۆر گرنگە.
- • خۆپاراستن لە بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان: بەتایبەتی کۆکاین، کە دەتوانێت ببێتە هۆی گرژبوونی دەمارەکانی خوێنبەر.
- • کۆنتڕۆڵکردنی فشار دەروونی: فێربوونی ڕێگاکانی کەمکردنەوەی فشار دەروونی، وەک وەرزشکردن و مەشقکردنی یۆگا.
- • خۆپاراستن لە بەرکەوتنی سەرما: هەوڵبدە لە کەشوهەوای سارد خۆت بپارێزیت، چونکە سەرما دەتوانێت ببێتە هۆی گرژبوونی دەمارەکان.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەکارهێنانی دەرمانەکان بە ڕێنمایی پزیشک: بەتایبەتی دەرمانەکانی فراوانکەری دەمارەکان (calcium channel blockers و nitrates).
- • پشکنینی بەردەوام لەلای پزیشکی پسپۆڕی دڵ: بۆ چاودێریکردنی دۆخی تەندروستی و گۆڕینی چارەسەرەکان ئەگەر پێویست بکات.
- • گۆڕینی شێوازی ژیان: ڕەچاوکردنی خۆراکێکی تەندروست و ئەنجامدانی وەرزشی سووک بە ڕێنمایی پزیشک.
- • ئاگاداربوون لە نیشانەکان و زوو سەردانکردنی پزیشک ئەگەر نیشانەکان توندتر بوون.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی ئازاری سنگی جۆراوجۆر پێویستی بە هەڵسەنگاندنی وردی نیشانەکان و ئەنجامدانی چەند پشکنینێک هەیە. سەرەتا، پزیشک پرسیار لە نەخۆش دەکات دەربارەی مێژووی نەخۆشییەکەی و نیشانەکانی، بەتایبەتی کاتی ڕوودانی ئازارەکە و چۆنیەتی بڵاوبوونەوەی و هۆکارە وروژێنەرەکان. پشکنینی جەستەیی بە تەنها زۆر جار یارمەتیدەر نییە لە دەستنیشانکردنی ئەم نەخۆشییە، چونکە لە کاتی پشکنیندا نەخۆشەکە ئازاری نییە. پشکنینەکانی خوێن بۆ دڵنیابوون لەوەی کە ئایا زیان بە ماسولکەکانی دڵ گەیشتووە یان نا، ئەنجام دەدرێت، بەڵام زۆرجار ئەنجامەکان ئاسایی دەبن. وێنەگرتنی دڵ بە بەکارهێنانی ئیکۆکاردیۆگرافی (echocardiography) لە کاتی ئازارەکەدا دەتوانێت نائاساییبوونی جووڵەی دیواری دڵ نیشان بدات، بەڵام ئەمە زۆر باو نییە. گرنگترین پشکنین بۆ دەستنیشانکردنی ئازاری سنگی جۆراوجۆر بریتییە لە تۆمارکردنی کارەبایی دڵ (ECG) لە کاتی ئازارەکەدا. لەم کاتەدا، زۆرجار بەرزبوونەوەی بەشی ST لەسەر تۆمارەکە دەبینرێت، کە نیشانەی کەمبوونەوەی خوێنە بۆ بەشێک لە ماسولکەکانی دڵ. ئەگەر تۆمارکردنی ECG لە کاتی ئازارەکەدا ئەنجام نەدرێت، ئەوا دەتوانرێت پشکنینی وروژاندنی دەمارەکان (provocation testing) ئەنجام بدرێت. لەم پشکنینەدا، دەرمانێک وەک ئەسیتایلکۆلین (acetylcholine) یان ئێرگۆنۆڤین (ergonovine) دەدرێت بە نەخۆشەکە، کە دەبێتە هۆی گرژبوونی دەمارەکانی خوێنبەر ئەگەر نەخۆشەکە تووشی ئازاری سنگی جۆراوجۆر بووبێت. لە کاتی گرژبوونەکەدا، تۆماری ECG دەگۆڕێت و ئازاری سنگ دەردەکەوێت. هەروەها، ئەنجامدانی ئەنجیۆگرافی (angiography) پێویستە بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هیچ تەسکبوونەوەیەکی بەرچاو لە دەمارەکانی خوێنبەردا نییە. لە ئەنجیۆگرافیدا، بۆیەیەک دەکرێتە ناو دەمارەکانی خوێنبەرەوە و وێنەیان دەگیرێت بۆ ئەوەی بزانرێت ئایا هیچ تەسکبوونەوە یان گیرانێک هەیە. ئەگەر هیچ تەسکبوونەوەیەک نەبینرا، ئەوا دەتوانرێت دەستنیشانکردنی ئازاری سنگی جۆراوجۆر پشتڕاست بکرێتەوە.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • جگەرەکێشان: جگەرەکێشان دەبێتە هۆی تێکدانی کارکردنی دەمارەکانی خوێنبەر و زیادکردنی ئەگەری گرژبوونیان.
- • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان: بەتایبەتی کۆکاین، دەتوانێت ببێتە هۆی گرژبوونی دەمارەکانی خوێنبەر.
- • فشاری دەروونی: فشار دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی چالاکیی کۆئەندامی دەماری خۆکار و گرژبوونی دەمارەکان.
- • بەرزبوونەوەی کۆلیسترۆڵ: هەرچەندە ئازاری سنگی جۆراوجۆر بەهۆی کۆبوونەوەی چەوری نییە، بەڵام بەرزبوونەوەی کۆلیسترۆڵ دەتوانێت مەترسییەکانی زیاد بکات.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: ئازاری سنگی جۆراوجۆر زیاتر لە تەمەنی ٤٠ بۆ ٦٠ ساڵیدا ڕوودەدات.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی ئەم نەخۆشییە دەبن.
- • مێژووی خێزانی: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەت تووشی ئازاری سنگی جۆراوجۆر بووبێت، ئەوا ئەگەری تووشبوونی تۆش زیاتر دەبێت.
- • هەندێک نەخۆشی تر: هەندێک نەخۆشی وەک شەکرە و بەرزی فشاری خوێن دەتوانن مەترسییەکانی زیاد بکەن.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • لێدانی دڵی نائاسایی (Arrhythmias): گرژبوونی دەمارەکان دەتوانێت ببێتە هۆی تێکچوونی کارەبایی دڵ و لێدانی نائاسایی.
- • وەستانی دڵ (Cardiac Arrest): لە حاڵەتە توندەکاندا، گرژبوونی بەردەوامی دەمارەکان دەتوانێت ببێتە هۆی وەستانی دڵ.
- • ئازاری سنگ کە بەردەوام دەبێت و چارەسەرکردنی قورس دەبێت.
- • دڵەڕاوکێ و ترس بەهۆی ئازارە لەناکاوەکانەوە.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • جەڵتەی دڵ (Myocardial Infarction): ئەگەر گرژبوونەکە زۆر توند بێت و بۆ ماوەیەکی زۆر بخایەنێت، دەتوانێت ببێتە هۆی مردنی بەشێک لە ماسولکەکانی دڵ.
- • لاوازی دڵ (Heart Failure): بەهۆی زیان گەیاندن بە ماسولکەکانی دڵ.
- • مردنی لەناکاو (Sudden Cardiac Death): بەهۆی لێدانی دڵی نائاسایی مەترسیدارەوە.
- • کەمبوونەوەی کوالێتی ژیان بەهۆی ئازارە بەردەوامەکان و ترس لە ڕوودانی ئازاری نوێ.